Stanisław Ehrlich
Urodzony 27 X 1907 w Przemyślu. W latach 1925–1929 studia w Wyższej Szkole Nauk Politycznych w Krakowie i na Wydziale Prawa UJK we Lwowie. Absolwent Wydziału Prawa UJ, tamże doktorat (1930). Docent prawa cywilnego Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (1940–1941). Zastępca profesora w Katedrze Ustroju Radzieckiego UŁ (1945–1947). Pracownik naukowo-dydaktyczny UW (1948–1978). Profesor (1951). Kierownik Katedry Teorii Państwa i Prawa UW. Wykłady gościnne w USA, Kanadzie, Francji, Niemczech, Szwajcarii i we Włoszech.
Prawnik, teoretyk państwa i prawa.
Pracownik Prokuratorii Generalnej (1932–1939). Wiceprzewodniczący Międzynarodowego Towarzystwa Nauk Politycznych (IPSA) i założyciel w jego strukturach Komitetu Badawczego do spraw Pluralizmu Społeczno-Politycznego.
Założyciel i wieloletni redaktor naczelny „Państwa i Prawa” (1946–1966).
Zmarł 2 X 1997 w Warszawie.
Grupy nacisku w strukturze politycznej kapitalizmu, Warszawa 1962; Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1970; Oblicza pluralizmów, Warszawa 1980; Dynamika norm, Warszawa 1988; Norma, grupa, organizacja, Warszawa 1997.
A. Bosiacki, Stanisław Ehrlich, [w:] Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008, s. 223–224.
Stanisław Ehrlich należy do najbardziej znanych teoretyków prawa okresu powojennego1. Do historii przeszedł jako profesor teorii prawa i nauki o państwie (w jego czasach nominalnie teorii państwa i prawa), założyciel i redaktor najważniejszego chyba do dziś miesięcznika nauk prawnych „Państwo i Prawo” (1946–1966). Pracownikiem Uniwersytetu Warszawskiego był właściwie przez cały okres PRL (lata 1948–1997, w tym od 1951 roku na stanowisku profesora). Jego twórczość nie da się jednak zaklasyfikować tylko do mniej czy bardziej ortodoksyjnego marksizmu: do spuścizny po nim przyznaje się dziś w jakimś sensie nie tylko wielu uczonych, lecz także dziennikarzy, publicystów, artystów i współczesnych polskich polityków, w tym zwłaszcza przedstawicieli różnych odcieni prawicy.
Przed wojną Ehrlich nie odegrał w życiu naukowym żadnej roli. Jego biografię do 1939 roku cechowały zmiany miejsca zamieszkania, miejsc pracy i zajęć. Urodził się 27 października 1907 roku w Przemyślu. W 1925 roku ukończył gimnazjum im. Kazimierza Morawskiego we Lwowie. W tym samym roku podjął studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i jednocześnie w Szkole Nauk Politycznych w Krakowie. W okresie studiów był członkiem Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Ostatecznie ukończył Szkołę Nauk Politycznych i Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego2.
W 1930 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim Ehrlich uzyskał stopień naukowy doktora nauk prawnych. Tematem pracy doktorskiej było Stanowisko prawne cudzoziemców we Francji na tle stosunków ludnościowych3. Po uzyskaniu doktoratu podjął pracę jako aplikant adwokacki w Lublinie, a po ukończeniu aplikacji w Prokuratorii Generalnej, organie zajmującym się ochroną interesów prawnych Skarbu Państwa. Do 1939 roku pracował tam jako referendarz. Równocześnie zaczął publikować pierwsze artykuły.
Po wybuchu wojny Ehrlich zgłosił się do wojska jako ochotnik. Nie został jednak przyjęty, czego powodem była prawdopodobnie mniej czy bardziej otwarta działalność komunistyczna. Jako Żyd, ewakuował się na Wschód4. Dotarł do Lwowa, dokąd następnie wkroczyła Armia Czerwona. Po wkroczeniu wojsk sowieckich, był w tym mieście dyrektorem stadionu sportowego, a następnie urzędnikiem do spraw planowania w Obwodowym Urzędzie Kultury Fizycznej. Była to klasyczna kariera polskich komunistów: osoby o innych poglądach były, jak wiadomo, w najlepszym razie szykanowane, a najczęściej represjonowane. Jako zdeklarowany zwolennik nowej władzy uczestniczył w akcjach agitacyjnych przed wyborami do tzw. Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy, w następstwie których w listopadzie 1939 roku przyłączono obszar II Rzeczpospolitej, określony przez Stalina tą nazwą, do ZSRR.
W latach 1940–1941 był docentem Uniwersytetu Iwana Franko (dawniej Uniwersytet Jana Kazimierza) we Lwowie. Został zatrudniony przy poparciu Stefana Rozmaryna i co ważniejsze Wandy Wasilewskiej5. Prowadził zajęcia z prawa cywilnego, a w 1941 roku z postępowania cywilnego6. Równocześnie, jak pisał, publikował w wydawanym przez władze okupacyjne dzienniku „Czerwony Sztandar”. W środowisku polskich komunistów nie był jednak postacią znaczącą i najpewniej pozostawał nieznany7.
Po rozpoczęciu wojny radziecko-niemieckiej Ehrlich ewakuował się do Kijowa. Co również typowe dla biografii polskich komunistów tamtego okresu zgłosił się następnie na ochotnika do Armii Czerwonej. Został jednak wcielony do batalionu pracy, co najczęściej oznaczało brak zaufania albo chęć oszczędzenia walki na froncie. Po 10 miesiącach został jednak przyjęty do Armii Czerwonej, jak pisał, w stopniu szeregowca.
Od 1942 roku był również członkiem Związku Patriotów Polskich. Pracował wtedy w organie ZPP „Nowe Widnokręgi”, polskiej redakcji sowieckiego radia i w Radzieckim Biurze Informacyjnym (Sowinformbiuro). W sierpniu 1943 roku został oficerem politycznym w Pierwszej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, a w 1944 roku – członkiem PPR. Opuścił wojsko w stopniu majora8. W czasie służby wojskowej otrzymał kilka wysokich odznaczeń (m.in. nieznanej klasy Krzyż Polonia Restituta).
W grudniu 1945 roku Ehrlich podjął pracę w Ministerstwie Sprawiedliwości. Jak pisał, w grudniu tego samego roku udał się na studia do Moskwy. Powodem krótkich studiów była prawdopodobnie chęć otwarcia w Polsce pisma prawniczego. W 1946 roku Ehrlich założył miesięcznik „Państwo i Prawo”, wzorowany na sowieckim periodyku „Sowietskoje Gosudarstwo i Prawo”, najpoważniejszym piśmie prawniczym tego kraju, redagowanym formalnie w tamtym czasie przez Andrieja Wyszynskiego. Redaktorem „Państwa i Prawa” Ehrlich był przez następne 20 lat (do 1966). Stanowisko uznawano oczywiście za bardzo znaczące. W latach 1945–1947 Ehrlich był zastępcą profesora w Katedrze Ustroju Radzieckiego na Uniwersytecie Łódzkim.
W latach 1948–1978 pracował na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1950 roku był sekretarzem Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR. Od maja do lipca tego samego roku ponownie przebywał na tzw. studiach w Moskwie. W 1951 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1962 roku profesora zwyczajnego. W czasie swojej działalności prowadził wykłady i seminaria z teorii państwa i prawa. Był kierownikiem Katedry Teorii Państwa i Prawa i kierownikiem Katedry Ustroju Radzieckiego.
W okresie stalinizmu Ehrlich należał do najważniejszych prawników, wprowadzających w Polsce marksistowską doktrynę uprawiania nauki o prawie9. Na UW doktryna taka zaczęła obowiązywać mniej więcej w 1950 roku. Wzorem radzieckim teorię prawa podporządkowano wtedy jednoznacznie państwu, wprowadzając jednolitą teorię państwa i prawa, likwidującą pozadogmatyczne aspekty teorii, związane przede wszystkim z oddziaływaniem na prawo innych metod i nauk społecznych10. Wykluczało to formalnie jakąkolwiek możność dyskusji o prawie11. Ehrlich wprowadzał również marksizm jako redaktor najważniejszego pisma z teorii prawa w kraju.
Dobrze znający Ehrlicha twierdzili, że po 1956 roku posługiwał się marksizmem „w sposób odległy od ortodoksji. Był także przeciwnikiem podejść formalno-dogmatycznych jako jedynych czy dominujących w naukach prawnych. Propagował socjologiczne i realistyczne spojrzenie na prawo oraz badanie rzeczywistości normatywnej w jej społecznym odbiorze i funkcjonowaniu. Był wielkim zwolennikiem badań interdyscyplinarnych w naukach społecznych i, szerzej, w humanistyce”12. Propagował zatem niejako powrót do metodologii nauczania prawa przed wprowadzaniem stalinizmu w Polsce.
W następnych latach na Wydziale Prawa i Administracji UW doszło do wyodrębnienia takich subdyscyplin, jak socjologia prawa, czy historia doktryn polityczno-prawnych (w miejsce zlikwidowanej w 1950 roku filozofii prawa). Powstały one z podzielenia Katedry Teorii Państwa i Prawa i zostały obsadzone przez uczniów Ehrlicha.
Zainteresowania naukowe Ehrlicha obejmowały m.in. teorię prawa i zagadnienia nauki o państwie, zagadnienia pluralizmu politycznego, społecznego i kulturowego, grup interesów, normatywności prawa i marksizmu.
Jego działalność naukowa koncentrowała się wokół zagadnień współczesnego, rozwiniętego, państwa, nazywanego – tak przez niego, jak w czasach, gdy tworzył – kapitalistycznym, oraz zagadnień norm prawnych. Normy pojmował jako synonim przepisów w kontekście swoistej władczości, wymuszania stosowania dyspozycji przez władzę państwową lub grupową. Do końca życia pozostawał marksistą, pojmując prawo w kontekście normatywnym i stosując konsekwentnie metodę formalno-dogmatyczną (podręcznik Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1979), przy założeniu jednak wpływu na państwo różnych tendencji odśrodkowych (w tzw. państwie kapitalistycznym określanych przez autora mianem grup nacisku, a obecnie lobbies). Podejście tego typu stanowiło jednak nie tylko recepcję nauki ZSRR, lecz także klasycznej teorii prawa stanowionego (pozytywizmu prawniczego) Niemiec XIX wieku. Ehrlich pozostawił kilka prac uznanych w Polsce za klasyczne w badaniach nad zagadnieniami także współczesnego państwa i zbiorowości z nim związanych.
Twórczość naukową Ehrlicha można podzielić na dwa okresy. Do 1956 roku pozostawał w swych dociekaniach wokół marksizmu i stalinizmu. Wydana w latach 1954–1956 dwutomowa praca Ustrój Związku Radzieckiego nie była już jednak szablonowym i apologetycznym przedstawieniem instytucji i organów ZSRR, a w wielu miejscach przytaczała zdecydowanie niepraworządne i brutalne regulacje prawne bolszewizmu i jego implikacje. Być może było to zgodne z politycznym zapotrzebowaniem, czytelnik książki otrzymywał jednak przekaz bardzo brutalnego systemu prawnego.
Hagiograficzna była natomiast, wydana zrazu w formie broszury, krótka biografia Andrieja Wyszynskiego (1950), która weszła następnie do wstępu polskiej edycji Teorii dowodów sądowych w prawie radzieckim (1951), za którą to książkę Wyszynski otrzymał w 1947 roku Nagrodę Stalinowską Pierwszego Stopnia (w wysokości 200 tys. rubli). Jako redaktor „Państwa i Prawa” Ehrlich był także autorem niepodpisanego nekrologu Wyszynskiego, opublikowanego w tym piśmie w listopadzie 1954 roku, którego ton w niczym nie przypominał jakichkolwiek tendencji odwilży, widocznych w ZSRR od 1953 roku.
Co najmniej po 1956 roku w twórczości Ehrlicha dostrzec można drugi nurt, stanowiący o ukształtowanych zainteresowaniach, dociekający zjawisk państwa nowoczesnego, społeczeństwa masowego, industrializmu, państwa dobrobytu, teorii konwergencji i związanych z tymi zjawiskami zagadnieniami zarządzania, teorii menedżerskiej, inżynierii społecznej itd. Pierwsza z kilku publikacji, poświęconych takiej tematyce, nosiła jeszcze silne akcenty klasycznego podejścia marksistowskiego (rozdział Państwo monopoli w książce Spór o istotę państwa, red. S. Zawadzki, Warszawa 1961). Następne książki dotyczyły już analizy zjawisk państwa rozwiniętego, w których marksizm był tylko tłem i bardziej deklarowaną niż przyjmowaną przez autora podstawą metodologiczną. Pierwsza z nich (Studia z teorii prawa, Warszawa 1965), grupująca artykuły kilku autorów, powstałe w ramach Katedry Teorii Państwa i Prawa, pod redakcją Ehrlicha, wskazywała na złożoność sankcji we współczesnym prawie, ujmując ją jako zjawisko, a nie tylko wyraz woli państwa lub ustawodawcy. W pracy znalazły się akcenty socjologii prawa, rzadko występujące w tym czasie w nauce PRL, oraz badanie zjawiska norm, w szeroko pojętym kontekście społecznym.
Kolejne, samodzielne już książki weszły na trwałe do kanonu dorobku polskich uczonych po II wojnie światowej. Rozgłos zdobyły zwłaszcza Grupy nacisku w strukturze politycznej kapitalizmu (Warszawa 1962) oraz napisane w ostatecznej wersji prawie 20 lat później Oblicza pluralizmów (wyd. 2, Warszawa 1985). W pierwszej książce autor wskazywał wewnętrzne uwarunkowania systemu demokratycznego, apolityczność grup nacisku, tzw. trzecie partie (partie „trzeciej drogi”), rolę interesów regionalnych, pojęcie lobbingu, rozwiązania antykorupcyjne itd. Podobnie jak w tej pracy, z książki Oblicza pluralizmów wyłaniał się obraz optymistycznego tzw. społeczeństwa kapitalistycznego, w którym wzajemne siły odśrodkowe tworzą instytucjonalne i pozapaństwowe formy istnienia wielowątkowego społeczeństwa obywatelskiego.
Propagowana przez Ehrlicha koncepcja politycznego pluralizmu niezbyt dała się pogodzić z marksizmem i funkcjonującym w PRL realnym socjalizmem. Była jednak głoszona przez autora konsekwentnie, mając charakter quasi programu politycznego13. Oblicza pluralizmów są książką wartościową także z punktu widzenia analizy dziejów klasycznej myśli politycznej i prawnej poszczególnych krajów europejskich i Stanów Zjednoczonych, wskazując instytucje, kierunki myśli i postacie myślicieli, kształtujących idee i doktrynę polityczną klasycznych społeczeństw kręgu euroatlantyckiego.
Zainteresowania naukowe Ehrlicha wiązały się z ewolucją jego poglądów politycznych. Pierwsze, najpewniej częściowe, rozczarowanie marksizmem musiał przeżyć po Październiku 1956 roku. Nawiązał wtedy kontakt z kontestującymi praktyki ustroju komunistycznego grupami tygodnika „Po Prostu” i Klubu Krzywego Koła. W 1966 roku przestał kierować miesięcznikiem „Państwo i Prawo”, a po 1968 roku zaczął napotykać, niespotykany w swej karierze, jak to później określono, opór czynników oficjalnych wobec swojej osoby14.
W latach 70. Ehrlich zaczął prowadzić w swym mieszkaniu nieformalne seminaria doktorskie. Uczestniczyły w nich osoby różnych poglądów, w tym także przyszli opozycjoniści czasów PRL. Najbardziej znani to Jarosław Kaczyński, Maciej Łętowski, Wojciech Sadurski, czy Sławomir Popowski, a więc osoby, mające w większości poglądy prawicowe. Dwaj pierwsi z wymienionych obronili napisane pod kierunkiem Ehrlicha prace doktorskie15.
Stanisław Ehrlich prowadził również działalność organizacyjną. Oprócz wskazanych wcześniej form aktywności, co najmniej od połowy lat 60. znany był poza granicami kraju. W obcojęzycznych pracach koncentrował się na przedstawianiu zagadnień grup nacisku i idei pluralizmu. Tłumaczenia dwóch podstawowych prac Ehrlicha na ten temat wydawano w Paryżu, Brukseli, Wiedniu, Frankfurcie nad Menem, Zurychu, Oxfordzie i Nowym Jorku od lat 60. do lat 80. XX wieku (niektóre wydawnictwa miały swoje siedziby w więcej niż jednym mieście)16. Za granicą publikował również sporo artykułów. Wykładał w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie, a w Europie we Francji, Niemczech, Szwajcarii i we Włoszech17, w tak ważnych miejscach, jak Sorbona, Tybinga czy Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley. Interesujące, że prawie nie wydawał natomiast swoich prac w ZSRR.
Apogeum działalności organizacyjnej Ehrlicha na forum międzynarodowym stanowiły lata 70. Został wtedy wiceprzewodniczącym założonego w 1949 roku przy UNESCO Międzynarodowego Towarzystwa Nauk Politycznych (IPSA) z siedzibą w Montrealu, znaczącej do dziś organizacji, zajmującej się nauką o polityce, uprawianą z różnych perspektyw nauk społecznych.
W połowie lat 70. Ehrlich założył w ramach IPSA Komitet Badawczy do spraw Pluralizmu Społeczno-Politycznego. Został jego pierwszym i wieloletnim przewodniczącym, a następnie dożywotnim honorowym przewodniczącym całego Towarzystwa. Komitet okazał się jedną z najaktywniejszych organizacji IPSA, ze znaczącym dorobkiem organizacyjnym i istotnymi w świecie dokonaniami naukowymi18.
W Międzynarodowym Towarzystwie Nauk Politycznych działali tacy polscy uczeni, jak Julian Hochfeld, Oskar Lange, Manfred Lachs czy Edward Lipiński19. Niektórzy z nich byli znani poza granicami kraju20. Do działalności w IPSA skłonił ich Ehrlich.
Ostatni etap życia naukowego Stanisława Ehrlicha stanowił powrót do analizy zjawiska norm. Napisał wtedy książki Dynamika norm i wydaną już po śmierci pracę Norma, grupa, organizacja (Warszawa 1998). Dociekał w nich roli norm w kontekście modyfikacji teorii Hansa Kelsena, rozważał proces funkcjonowania norm w ramach społeczeństwa nowoczesnego i posttotalitarnego. Powrócił jednak bardziej do dogmatycznej koncepcji państwa, ujmując w jego ramach wiele instytucji społecznych, typowych raczej dla szerokiego rozumienia terminu niż dla społecznych aspektów, dociekanych wcześniej.
Zmarł 2 października 1997 roku w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu komunalnym na Powązkach.
Podkreśla się, że był człowiekiem o bogatej i złożonej osobowości. Cechowało go silne poczucie dystansu wobec świata, rzeczy i ludzi. Był ponoć niesłychanie skromny w wymaganiach codziennej egzystencji, a wobec ludzi otwarty i życzliwy, z dystansem intelektualnym, choć nigdy nie emocjonalnym. Nigdy także, jak się podkreśla, nie wykorzystywał swej wysokiej pozycji w nauce, sięgając po stanowiska i zaszczyty w życiu politycznym. Miał silną potrzebę samorealizacji w świecie nauki, będąc związany emocjonalnie i intelektualnie z rzeczywistością społeczną swoich czasów. Podkreśla się też, że nie był koniunkturalistą, a jego społeczne i naukowe przekonania były autentyczne. Wykazywał przy tym dużą naukową rzetelność21. Co ciekawe, za bardzo dobrą szkołę prawa uznawał przedwojenną pracę w Prokuratorii Generalnej, a ulubioną postacią społeczno-polityczną pozostawał dlań spolonizowany Żyd, działacz PPS, publicysta i adwokat Herman Lieberman (1870–1941). Wszystkie cechy sprawiły, że na prawie pół wieku Ehrlich odcisnął swe piętno na warszawskiej i polskiej teorii prawa oraz na naukach o państwie, będąc z pewnością najbardziej wpływową osobą w tych dziedzinach.
1Prezentowany esej jest rozszerzoną wersją biogramu Stanisława Ehrlicha mojego autorstwa, opublikowanego w książce Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008, s. 221–224.
2Dane biograficzne w tym akapicie, por. A. Turska, P. Winczorek, Stanisław Ehrlich, 1907–1997, „Studia Iuridica” 1998, R. 36, s. 217.
3S. Ehrlich, Stanowisko prawne cudzoziemców we Francji na tle stosunków ludnościowych, Kraków 1930, s. 58 (seria: Osobne Odbitki, Czasopismo Prawnicze).
4Matka, rodzeństwo i prawie cała rodzina Ehrlicha została zamordowana przez Niemców w 1942 roku (A. Turska, P. Winczorek, op. cit., s. 218).
5A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1945, „Rocznik Lwowski” 2004, wersja elektroniczna: www.lwow.home.pl/rocznik/prawo39–45.html (dostęp: 10.11.2012); idem, Uniwersytet Jana Kazimierza zasłużył na lepszy portret, „Rocznik Lwowski” 2007, s. 237–249 wersja elektroniczna www.lwow.home.pl/redzik/recenzja-draus.html (dostęp: 27.12.2012). Artykuł stanowi krytyczną recenzję artykułu J. Drausa, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków 2007. Jak wskazuje A. Redzik, w pracy tej Ehrlich jest mylony z profesorem prawa międzynarodowego i dziekanem Wydziału Prawa Uniwersytetu, wkrótce aresztowanym przez NKWD Ludwikiem Ehrlichem (1889–1968). Obaj uczeni nie byli spokrewnieni.
6A. Redzik, op. cit.
7Zob. B. Gogol, Czerwony Sztandar: rzecz o sowietyzacji ziem Małopolski Wschodniej: wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Gdańsk 2000; E. Czop, Obwód lwowski pod okupacją ZSRR w latach 1939–1941, Rzeszów 2004, zwł. s. 216–218; J. Trznadel, Kolaboranci: Tadeusz Boy-Żeleński i grupa komunistycznych pisarzy we Lwowie 1939–1941, Warszawa 1998. W swych pracach autorzy ani razu nie wymienili Ehrlicha.
8A. Turska, P. Winczorek, op. cit., s. 218.
9Ibidem.
10Pierwotnie: A. Vyšinski, Osnovnije zadaczi nauki Sowietskogo Socjalisticzeskogo Prawa, „Socjalisticzeskaja Zakonnost” 1938, nr 8, s. 12–17. Wskazane podejście obowiązywało formalnie do końca istnienia ZSRR i innych krajów o podobnym ustroju, w tym PRL.
11Innym ważnym propagatorem tego typu metody w teorii prawa był na Wydziale Prawa i Administracji UW wspomniany znajomy Ehrlicha, Stefan Rozmaryn (1908–1969).
12A. Turska, P. Winczorek, op. cit., s. 218.
13Ibidem, s. 219.
14Ibidem.
15M. Hensler, Doktorat premiera Kaczyńskiego, „Polityka” 25 czerwca 2007, www.polityka.pl/kraj/222398,1,doktorat-premiera-kaczynskiego.read (dostęp: 10.11.2012).
16Por. S. Erhlich, Die Macht der Minderheit. Die Einflussgruppen in der politischen Struktur des Kapitalismus (Deutsch von Edda Werfel), Wien-Frankfurt-Zürich 1966; idem, Le pouvoir et les groupes de pression. Étude de la structure politique du capitalisme. Traduit du polonaise. Éd. revue et augmentée, Paris 1971; idem, Le pluralisme à l’Est et à l’Ouest: doctrines et évolution, Bruxelles 1980; idem, Pluralism on and off course, Oxford-New York 1982.
17A. Turska, P. Winczorek, op. cit., s. 219.
18Informacje z dwóch ostatnich akapitów zaczerpnąłem z cytowanego wspomnienia Anny Turskiej i Piotra Winczorka (ibidem, s. 219).
19Ibidem, s. 220.
20Z prac ostatnich por. np. Manfred Lachs – wybitny prawnik świata, red. K. Myszona, Z. Galicki, T. Kamiński, Warszawa 2011.
21Wymienione cechy osobowości S. Ehrlicha – vide A. Turska, P. Winczorek, op. cit., s. 217–218.