Iza Bieżuńska-Małowist
Urodzona 1 I 1917 w Warszawie. Studia historyczne i filologiczne na UW (1934–1937). Wolontariusz w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i nieformalny asystent w IH UW (1938). W czasie wojny w getcie warszawskim, uczestniczka tajnego nauczania. Doktorat na UW (1947), habilitacja (1951), profesor (1954). Kierownik Katedry (następnie Zakładu) Historii Starożytnej w IH (1952–1987), przewodnicząca Rady Kultury Antycznej UW (1986). Wykłady za granicą: w Cambridge (1971/1972), w Institute for Advanced Study w Princeton (1974/1975 i 1980), w Hamburgu (1981/1982).
Historyk starożytności, badaczka dziejów społecznych i gospodarczych świata hellenistycznego i rzymskiego.
Członek Association pour l’Encouragement des Etudes Greques i Międzynarodowego Towarzystwa Papirologicznego. Udział w pracach międzynarodowej grupy GIREA (Groupe International de Recherche sur l’Esclavage dans Antiquité).
Zastępca redaktora naczelnego „Przeglądu Historycznego” (od 1955). Doktor honoris causa uniwersytetu w Besançon (1982).
Zmarła 27 VII 1995 w Nieborowie.
Z zagadnień niewolnictwa w okresie hellenistycznym, Warszawa 1949; L’ésclavage dans l’Egypte gréco-romaine, t. I: Période ptolémaique, Warszawa 1974, t. II: Période romaine, Warszawa 1977; Niewolnictwo (z Marianem Małowistem), Warszawa 1987; Kobiety antyku. Talenty, ambicje, namiętności, Warszawa 1993.
P. Lévêque, Pamięci Izy Bieżuńskiej-Małowist, historyka niewolnictwa, niezawodnego przyjaciela, „Przegląd Historyczny” 1996, t. LXXXVII, z. 2.
Profesor Iza Bieżuńska-Małowist, wybitny historyk starożytności, przez całe swoje życie związana była z Instytutem Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Jeszcze przed wojną ukończyła tu studia historyczne, a po przerwie spowodowanej okrutnym doświadczeniem Holocaustu podjęła tam pracę naukową i przez wiele lat kierowała Katedrą Historii Starożytnej, odgrywając niezwykle istotną rolę w prowadzonych w Instytucie badaniach naukowych, kształceniu studentów i w krzewieniu kultury antycznej.
Idess Bieżuńska urodziła się 1 stycznia 1917 roku w Warszawie w tradycyjnej rodzinie żydowskiej. Jej ojciec, Eliasz Bieżuński, był zamożnym kupcem i właścicielem kamienic, matka zaś, Dyna Bieżuńska z domu Prawda, nie pracowała. Rodzina Bieżuńskich mieszkała na Nalewkach wraz z dwiema córkami, starszą Rajzlą, która wyszła za mąż za francuskiego lekarza i wyjechała w 1930 roku do Bordeaux, oraz młodszą Idess, nazywaną w domu Izą. Oficjalnie zmieniła imię w listopadzie 1947 roku.
W 1934 roku ukończyła gimnazjum humanistyczne Janiny Święcickiej i w tym samym roku wstąpiła na Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie studiowała jednocześnie w Sekcji Historycznej i w Sekcji Filologii Klasycznej. Od początku studiów specjalizowała się w historii starożytnej. Uczęszczała na proseminarium starożytne Zdzisława Zmigrydera-Konopki, wówczas jeszcze docenta, oraz seminarium prof. Tadeusza Wałka-Czerneckiego, gdzie przedstawiła pracę magisterską pt. Emancypacja kobiety greckiej w świetle źródeł papirusowych, uzyskując w 1938 roku dyplom magistra filozofii w zakresie historii. Francuska wersja tej pracy pt. Etudes sur la conditionjuridique et sociale de la femmegrecque en Egyptegréco-romaine ukazała się drukiem w 1939 roku, lecz z powodu zniszczeń wojennych tylko nieliczne egzemplarze książki zachowały się do dzisiaj1. Iza Bieżuńska nigdy nie ukończyła studiów filologicznych, chociaż zdała część egzaminów i uzyskała prawo uczęszczania na wybrane seminarium. W Sekcji Filologii studiowała pod kierunkiem prof. Tadeusza Zielińskiego, Aleksandra Turyna, Władysława Strzeleckiego, brała także udział w zajęciach z papirologii prof. Jerzego Manteuffla. W czasie studiów była również słuchaczką wykładów prof. Władysława Tatarkiewicza i Tadeusza Kotarbińskiego na filozofii.
Począwszy od III roku studiów pracowała w zespole powołanym przez prof. Zmigrydera-Konopkę do zestawienia bibliografii historii starożytnej, z czasem objęła redakcję tego opracowania. Na jesieni 1938 roku została wolontariuszką w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie przy katedrze prof. Zmigrydera, nieformalnie pełniła także obowiązki asystentki na Uniwersytecie, gdzie nie mogła zostać zatrudniona z powodu żydowskiego pochodzenia.
Wybuch wojny zastał Izę Bieżuńską w Warszawie i tu przebywała aż do września 1944 roku. W chwili utworzenia dzielnicy zamkniętej dom Bieżuńskich znalazł się w jego granicach. W getcie Iza Bieżuńska prowadziła tajne nauczanie na kompletach domowych oraz zajęcia w dwóch żeńskich szkołach żydowskich, w gimnazjum im. Cecylii Goldman-Landauowej przy ul. Przejazd 5, gdzie przed wojną odbywała praktyki nauczycielskie, oraz w gimnazjum Frydy Mirlasowej przy ul. Długiej 502. Wiadomo, że w getcie prowadziła zajęcia z historii i uczyła języka greckiego. Utrzymywała stały kontakt z polskim podziemiem. Od początku wojny odwiedzali ją Aleksander Gieysztor i Witold Kula, który został prawnym administratorem domu Eliasza Bieżuńskiego. Rodzina Bieżuńskich przeżyła pierwszą akcję likwidacyjną getta w zamaskowanym pokoju w mieszkaniu sąsiadów. W ostatnich dniach lipca Iza Bieżuńska ostatecznie opuściła getto, udając się wraz z grupą robotników do ogrodnika na Ochocie na tzw. placówkę, czyli do pracy w ramach kontyngentu robotników zatrudnianych przez niemieckich pracodawców. Ukrywała się w kilku mieszkaniach, dłuższe zaś schronienie znalazła w domu przy ul. Towiańskiego 6 na „urzędniczym” Żoliborzu. Rzadko opuszczała swoją kryjówkę, z zachowaniem ostrożności przyjmowała odwiedziny kilku przyjaciół i kolegów z uniwersyteckiego kręgu. Najprawdopodobniej dla tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej podjęła się wówczas przekładu klasycznego w tamtych czasach podręcznika archiwistyki, lecz tekst tłumaczenia przepadł w powstaniu.
Cała bliższa i dalsza rodzina Izy Bieżuńskiej zginęła w czasie okupacji, w tym 30 osób w warszawskim getcie. Ona sama przebywała poza Warszawą od września 1944 roku – najpierw w Pruszkowie, potem w Jeżowie, do Warszawy powróciła w lutym 1945 roku. Wkrótce rozpoczęła przerwaną tragicznymi wydarzeniami wojny pracę zawodową: w maju 1945 roku jako referent do spraw personalnych w Departamencie Nauki i Szkół Wyższych Ministerstwa Oświaty (pracowała tam do listopada 1947 roku), a od 1 września 1945 roku jako starszy asystent w Instytucie Historycznym UW w ramach pierwszych przydzielonych uniwersytetowi etatów naukowych. Katedra Historii Starożytnej nie miała swego kierownika, prof. Wałek-Czernecki pozostał bowiem za granicą. Na Izę Bieżuńską spadły więc liczne obowiązki dydaktyczne i organizacyjne, przez lata prowadziła grupy ćwiczeniowe i wykłady dla 100–120 studentów. Czynnie włączyła się także do odbudowy Instytutu i jego biblioteki. Do dzisiaj w Lektorium IH widnieją fisze bibliograficzne pisane jej ręką.
W 1947 roku obroniła pracę doktorską poświęconą niewolnictwu w Egipcie okresu hellenistycznego (Z zagadnień niewolnictwa w okresie hellenistycznym i Quelques problèmes de l’esclavage dans la période hellénistique, Warszawa-Wrocław 1949). W tym samym roku wyszła za mąż za Mariana Małowista (1909–1988), historyka, od 1952 roku profesora Uniwersytetu Warszawskiego, wybitnego badacza dziejów XIV-XVII w. W 1951 roku Iza Bieżuńska-Małowist złożyła rozprawę habilitacyjną dotyczącą nobilitas okresu Nerona (Poglądy nobilitas okresu Nerona i ich podłoże gospodarczo-społeczne i Les opinions de la nobilitas de l’époque de Neron et leur fondement économique et social, „Prace Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego” 1952, t. V), co pozwoliło jej jako zastępcy profesora objąć stanowisko kierownika Katedry Historii Starożytnej, które zajmowała do 1987 roku, czyli do chwili przejścia na emeryturę. W 1954 roku została profesorem nadzwyczajnym, w 1973 zaś otrzymała tytuł profesora zwyczajnego.
Zainteresowania naukowe Izy Bieżuńskiej-Małowist skupiały się przede wszystkim wokół zagadnień niewolnictwa w Egipcie grecko-rzymskim. Podstawą źródłową jej pracy był głównie materiał papirologiczny, a trzeba zaznaczyć, że już w czasie studiów zdobyła wiedzę, jak należy analizować tego typu źródła. Badania nad problematyką niewolnictwa przez blisko trzydzieści lat zaowocowały wieloma artykułami i rozprawami omawiającymi charakter pracy niewolniczej, położenie i warunki życia niewolników. Badania te pozwoliły na napisanie dziś już klasycznej pracy L’ésclavage dans l’Egypte gréco-romaine (t. I Période ptolémaique został wydany w 1974 roku, t. II Période romaine w 1977 roku). Oba tomy zbudowane są według takiego samego planu i pokazują źródła do badania niewolnictwa, zatrudnienie niewolników, kontrolę państwa, warunki życia niewolników, którzy stanowili wedle obliczeń autorki 10–13% całej populacji. Książka prof. Bieżuńskiej-Małowist była pierwszym wyczerpującym studium niewolnictwa dla konkretnego obszaru świata grecko-rzymskiego. Prezentuje jej zasadniczą postawę jako historyka: uważnie analizowała źródła i formułowała hipotezy, które miały mocne oparcie w materiale źródłowym. Zmieniona i rozszerzona wersja tej książki ukazała się w 1987 roku po włosku (Schiavitů nell’ Egittogreco-romano, Roma 1984). Wraz z mężem, Marianem Małowistem, przygotowała syntetyczne opracowanie niewolnictwa od okresu starożytności aż do chwili zniesienia niewolnictwa (Niewolnictwo, Warszawa 1987). Książki i artykuły Izy Bieżuńskiej-Małowist zajmują czołowe miejsce w badaniach nad niewolnictwem w starożytności.
Zainteresowania tą problematyką skłoniły Izę Bieżuńską do udziału w pracach międzynarodowej grupy GIREA (Groupe International de Recherche sur l’Esclavage dans Antiquité), założonej przez prof. prof. Mario Attilio Levi z Mediolanu, Ettore Lepore z Neapolu i Pierre’a Lévèque z Besançon. Trzykrotnie zorganizowała spotkania tego zespołu w Polsce, w 1976 roku w Nieborowie, w 1980 roku w Kazimierzu nad Wisłą i w 1987 roku w Jabłonnie. Przez wiele lat współpracowała z uniwersytetem w Besançon, a w 1982 roku nadano jej tam doktorat honoris causa.
Chociaż tematyka niewolnictwa zajmuje pierwsze miejsce w naukowym dorobku Izy Bieżuńskiej-Małowist, to jednak zaznaczyć trzeba, że już od czasów studiów interesowała się zagadnieniami związanymi z historią kobiet w starożytności. Dała temu wyraz we wspomnianej już rozprawie magisterskiej na temat prawnego położenia kobiet w Egipcie okresu grecko-rzymskiego i tematyce tej pozostała wierna przez całe życie, o czym świadczy jej późna książka adresowana do ogółu interesujących się starożytnością czytelników pt. Kobiety antyku. Talenty, ambicje, namiętności, Warszawa 1993. Warto o tym pamiętać dzisiaj, kiedy historia kobiet stała się osobną specjalizacją obecną na niemal wszystkich uniwersytetach, że prof. Bieżuńska-Małowist była jednym z pierwszych badaczy podejmujących na Uniwersytecie Warszawskim tematykę feministyczną. Historię kobiet wiązała zawsze z wiedzą na temat antycznych społeczeństw.
Jej praca naukowa przebiegała zawsze w kontakcie z nauką światową. Na pierwsze powojenne stypendium rządu francuskiego wyjechała w 1947 roku. W czasie pobytu w Paryżu poznała wybitnego epigrafika Louisa Roberta oraz jego żonę. Za rekomendacją prof. Roberta została przyjęta do Association pour l’Encouragement des Etudes Greques. Była członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Papirologicznego i wyjeżdżała na wszystkie Międzynarodowe Kongresy Papirologów (w 1961 roku była organizatorką Kongresu Papirologów w Warszawie). W 1959 roku wygłosiła wykład w paryskiej Académie des Inscriptions et Belles Lettres (przed nią w tym miejscu wykładał tylko jeden Polak – przebywający na emigracji historyk Oskar Halecki). Przez wiele lat utrzymywała bliskie kontakty z wybitnymi badaczami starożytności z wielu ośrodków uniwersyteckich z różnych stron świata, takimi jak np. Louis Robert, Charles Bradford Welles, Herbert Youtie, Claire Préaux, Moses Finley.
Była uczoną o międzynarodowej sławie i spędziła kilka lat w ważnych ośrodkach uniwersyteckich. W roku akademickim 1971/1972 wyjechała do Cambridge jako visiting member of Clare Hall, dwukrotnie gościła w Princeton w Institute for Advanced Study, pierwszy raz w 1974/1975 roku, potem w 1980 roku. W roku akademickim 1981/1982 prowadziła cykl wykładów i zajęć jako Gastprofessor w Hamburgu.
Przez cały okres powojenny Iza Bieżuńska była związana z „Przeglądem Historycznym”. Od 1949 roku zasiadała w redakcji tego czasopisma (od 1955 roku jako zastępca redaktora) i była odpowiedzialna za teksty dotyczące starożytności. W 1986 roku stanęła na czele powołanej przez rektora Uniwersytetu Warszawskiego Rady Kultury Antycznej UW. Przez ostatnie lata, będąc już na emeryturze, animowała w ramach prac Rady badania nad nauczaniem o antyku na Uniwersytecie Warszawskim3.
Profesor Iza Bieżuńska-Małowist przywiązywała ogromną rolę do pracy dydaktycznej. Po latach studenci pamiętali jej zajęcia i wykłady: „Pani Profesor miała spokojny, cichy, jednostajny głos. Jej ciemne, uważne oczy patrzą na nas przez grube szkła z wyraźnym zaciekawieniem. Siedząc za wysoką katedrą, ma przed sobą setkę młodych, z których większość nie miała pojęcia, że Solon był wielki, nie wiedziała, skąd bierze się rozpacz Antygony, ani nie umiałaby wytłumaczyć, w jaki sposób Temistokles wciągnął Persów w pułapkę. [...] Pani profesor pokazywała nam także fotografie antycznych rzeźb i wymalowane na brązowych wazach postacie Greków – ich piękne, posągowe ciała, szlachetne, pociągłe twarze o łagodnych rysach”4. Iza Bieżuńska-Małowist wychowała całe grono uczniów, w tym wielu wybitnych badaczy starożytności. Wypada wspomnieć, że należą do nich prof. prof. Benedetto Bravo, Maria Jaczynowska, Jerzy Kolendo, Włodzimierz Lengauer, Ewa Wipszycka i nieżyjący już Edward Zwolski.
Iza Bieżuńska interesowała się polityką i literaturą, była wrażliwa na ludzkie nieszczęścia, zawsze autoironiczna i dowcipna. Do końca życia pracowała naukowo. Odeszła w chwili, kiedy wybierała się na doroczny kongres grupy GIREA w Sienie.
*Tekst opublikowany pierwotnie w: Tradycje i współczesność. Księga pamiątkowa Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, 1930–2005, Warszawa 2005, s. 161–164.
1Bibliografię prac Izy Bieżuńskiej-Małowist za lata 1936–1987 zestawił W. Lengauer w zbiorze Świat antyczny: stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Małowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez jej uczniów, Warszawa 1988, s. 5–16. Kontynuację bibliografii za lata 1988–1995 wraz z uzupełnieniami za lata poprzednie zestawili K. Stebnicka, W. Lengauer w poświęconym jej pamięci numerze „Przeglądu Historycznego” 1996, t. LXXXVII, z. 2, s. 151–153.
2Zaświadczenia o tajnym nauczaniu w getcie znajdują się w Archiwum ŻIH.
3Z inicjatywy prof. I. Bieżuńskiej-Małowist ukazały się książki: W kręgu wielkich humanistów. Kultura antyczna w Uniwersytecie Warszawskim po I wojnie światowej, red. i wstęp I. Bieżuńska-Małowist, Warszawa 1991; zamieściła tam także wspomnienie o swoim mistrzu, Zdzisławie Zmigryderze-Konopce; Antyk w Uniwersytecie Warszawskim, wstęp I. Bieżuńska-Małowist, Warszawa 1993; K. Kopcińska, Środowisko studenckie Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, wstęp I. Bieżuńska-Małowist, Warszawa 1995; Integracja czy specjalizacja? O przyszłość nauk o kulturze antycznej, red. nauk. Iza Bieżuńska-Małowist, Warszawa 1996.
4R. Kapuściński, Podróże z Herodotem, Kraków 2004, s. 5.