Maurycy Zdzisław Jaroszyński
Urodzony 2 V 1890 w Piasecznej koło Sandomierza. Studia prawnicze na UJK we Lwowie (1908–1912), doktorat tamże (1914). W latach 1925–1939 wykładowca w Wolnej Wszechnicy Polskiej (kierownik Katedry Prawa Administracyjnego) i Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie (od 1929 na stanowisku profesora nadzwyczajnego). Profesor Polskiego Wydziału Prawa na uniwersytecie w Oksfordzie (1942–1945). Profesor UW (1946–1960), kierownik Katedry Prawa Administracyjnego.
Prawnik, specjalista w zakresie prawa administracyjnego i postępowania administracyjnego. W latach 1918–1939 w administracji państwowej, prezes Państwowego Banku Rolnego.
Członek PAN (1958), zastępca sekretarza naukowego PAN (1958–1965), członek Prezydium PAN (1958–1968). Zastępca przewodniczącego (1956–1960) i przewodniczący (1960–1962) Komitetu Nauk Prawnych PAN. Członek Prezydium Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego (1947–1958). Wiceprzewodniczący (1947–1949) i przewodniczący (1947–1961) Sekcji Polskiej Międzynarodowego Instytutu Nauk Administracyjnych w Brukseli.
Zmarł 19 III 1974 w Warszawie.
Samorząd terytorialny w Polsce. Stan obecny. Wnioski do reformy, Warszawa 1923; Polskie prawo administracyjne. Część ogólna (współautorzy M. Zimmermann i W. Brzeziński), Warszawa 1956; Polskie prawo administracyjne. Część szczegółowa (współautor J. Starościak), Warszawa 1957–1958; Prawo pracowników naukowych, Warszawa 1967.
Biogramy uczonych polskich, cz. I: Nauki społeczne, z. 1: A-J, Wrocław 1983.
Maurycego Zdzisława Jaroszyńskiego – mimo że z Uniwersytetem Warszawskim związał się dopiero w 1946 roku – należy uznać, obok młodszego o jedno pokolenie Jerzego Starościaka, który w 1960 roku przejął po przechodzącym na emeryturę Jaroszyńskim kierownictwo Katedry Prawa Administracyjnego Wydziału Prawa, za współtwórcę warszawskiej szkoły nauki prawa administracyjnego i nauki administracji1.
Urodził się 2 maja 1890 roku w Piasecznej w powiecie sandomierskim w średniorolnej rodzinie chłopskiej. Zmarł 19 marca 1974 roku w Warszawie.
Po ukończeniu gimnazjum w Tarnowie, w latach 1908–1912 studiował prawo w Uniwersytecie Lwowskim. W 1914 roku uzyskał stopień doktorski, a w 1925 roku habilitację. W latach 1925–1939 kierował Katedrą Prawa Administracyjnego Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie; od 1929 roku wykładał także jako profesor nadzwyczajny w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie (od 1933 Szkole Głównej Handlowej). Prowadził ożywioną działalność publicystyczną, w tym naukową, poczynając od opublikowania książki Samorząd terytorialny w Polsce. Stan obecny. Wnioski do reformy (Warszawa 1923), jak również działalność redakcyjną (redaktor tygodnika „Samorząd” 1925 i 1929–1930 oraz kwartalnika „Samorząd Terytorialny” 1929–19382), przede wszystkim jednak poświęcił się działalności publicznej.
Była to początkowo działalność w ramach samorządu powiatowego i reprezentacjach tego samorządu. Następnie, po przewrocie majowym, Jaroszyński zajmował ważne stanowiska państwowe: był podsekretarzem stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (1926–1929), posłem z listy BBWR (1928–1929 i 1930–1935), przewodniczącym Komisji dla Usprawnienia Administracji Publicznej przy Prezesie Rady Ministrów (1928–1933), prezesem Związku Rewizyjnego Samorządu Terytorialnego (od 1934, była w nim również pracownia naukowa), przewodniczącym Centralnej Komisji Oszczędnościowo-Oddłużeniowej dla Samorządu (1934–1937)3 oraz podsekretarzem stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych (1938). Był również prezesem Związku Powiatów RP (1931–1938), dobrowolnej organizacji samorządowej. Na jego karierę wpłynąć mogły związki z masonerią4. Skumulowanie w latach 1934–1937 kierowania Związkiem Powiatów i przewodniczenia Związkowi Rewizyjnemu Samorządu Terytorialnego i Centralnej Komisji Oszczędnościowo-Oddłużeniowej stało się zresztą przedmiotem krytyki5.
Jaroszyński był w obozie sanacyjnym uznawany – co nie powinno dziwić, biorąc pod uwagę także jego liczne publikacje z tego zakresu – za specjalistę zagadnień samorządowych. Zgodnie z ogólnym podejściem obozu, reprezentował on tzw. państwową koncepcję samorządu, przeciwstawianą wcześniej dominującej koncepcji naturalistycznej6; jego zdaniem, „Konstytucja kwietniowa zrywa na ogół w sposób zdecydowany z liberalistycznym poglądem na ustrój Państwa, który cechował dotychczasową Konstytucję marcową. [...] W ujęciu sprawy samorządu w nowej Konstytucji nie znajdujemy już żadnych śladów liberalizmu. [...] Funkcje, które wykonywa samorząd, należą do zakresu administracji państwowej, [...] zadania, którym służy samorząd, są zadaniami Państwa. Wyraźne określenie państwowego charakteru samorządu jest główną i najważniejszą cechą, charakteryzującą ujęcie kwestii samorządu w nowej Konstytucji”7.
Był jednak jednocześnie krytykowany także za to, że „jest dziwnie lekkomyślnie wpatrzony w ideę samorządu, kiedy my jeszcze za mało przeszli szkołę centralizmu”8. W pierwszej swojej książce napisał m.in.: „mamy tu więc do czynienia ze swojego rodzaju dualizmem, którego źródło tkwi w pokutującej w naszych sferach rządzących nieufności do samorządu. Centralna biurokracja wciąż łudzi się myślą, że administracja może być lepsza niż samo społeczeństwo; przejęta najczęściej najlepszymi chęciami, chciałaby pracą urzędników w krótkim czasie przeobrazić Polskę w Anglię, zapoznając ten fakt oczywisty, że Anglia stan swój dzisiejszy wielowiekowej pracy samorządu zawdzięcza. Nie docenia się u nas sił, tkwiących w społeczeństwie, a przecenia możność przeobrażenia stosunków przez urzędników i urzędy”9.
Powierzenie kierownictwa Komisją dla Usprawnienia Administracji Publicznej – która, na mocy uchwały Rady Ministrów z 27 września 1928 roku, miała opracować „plan usprawnienia administracji publicznej (a) zarówno pod względem organizacji, jak i zakresu działania; (b) w dziedzinie metod pracy w urzędach i (c) w zakresie systemu kształcenia personelu urzędniczego oraz całej polityki personalnej”10 i która skupiła się bardziej na problematyce administracji rządowej11 – wskazywało na uznanie szerszej kompetencji przewodniczącego Komisji. Jak wynikało z efektów prac Komisji, zainteresowania Jaroszyńskiego wykraczały poza sferę samorządową, ale także w ogóle poza materię prawną – obejmując zagadnienia z zakresu rozwijającej się wówczas administracyjnej szkoły nauki zarządzania, która dała początek nowoczesnej nauce administracji. Dotyczy to przede wszystkim ukoronowania prac Komisji w postaci projektu organizacji centralnych władz administracyjnych, który w poważnym stopniu wyprzedził swoje czasy i może stanowić inspirację także dla dzisiejszych poszukiwań modelu sprawnej administracji państwowej12.
Proponowany przez Komisję dla Usprawnienia Administracji Publicznej model administracji mógł zapewniać zbyt dużą i zbyt związaną z konstrukcją państwa prawnego samodzielność aparatu administracyjnego. Stało się to jedną z przyczyn, dla której nie wprowadzono w życie istotnej części jej projektów, choć nie można nie zauważyć innych powodów, przede wszystkim kryzysu gospodarczego i kryzysu finansowego, które wybuchły w trakcie prac Komisji i niewątpliwie nie sprzyjały jakimkolwiek szerszym działaniom reformatorskim, ale też i nieskorelowania jej działań z pracami nad nową konstytucją13. W każdym razie, ograniczony praktyczny efekt prac Komisji nie wynikał z utraty politycznego znaczenia jej przewodniczącego, ten bowiem, jak była o tym mowa, do 1939 roku nadal zajmował ważne stanowiska publiczne.
W czasie II wojny światowej Jaroszyński przebywał na emigracji najpierw w USA, a następnie w Wielkiej Brytanii. Pracował w Ministerstwie Odbudowy Administracji Publicznej (od 1943 jako sekretarz generalny), wykładał również prawo administracyjne i prawo państwowe na Polskim Wydziale Prawa w Oxfordzie. Efektem jego działalności ekspercko-naukowej były dwa opracowania z 1942 roku dla Biura Prac Administracyjnych: Zagadnienie szefa rządu z punktu widzenia potrzeb administracji, nawiązujące do dorobku Komisji dla Usprawnienia Administracji Publicznej, oraz Zagadnienie samorządu14.
Był jednym z nielicznych przedstawicieli nauki prawa przebywających na emigracji, którzy w nowych warunkach szybko zdecydowali się na powrót do kraju. W piśmie do ministra oświaty z 30 lipca 1945 roku wyraził chęć podjęcia pracy w jednej z uczelni krajowych w katedrze nauki administracji lub prawa administracyjnego, wskazując na to, że „w sytuacji obecnej planowość w organizacji studiów wymaga raczej centralnej dyspozycji siłami naukowymi”, w dołączonej notatce Organizacja studiów polityczno-społecznych w szkołach akademickich podkreślał potrzebę kierowania się potrzebami państwowymi, a w związku z tym wyodrębnieniem studiów z zakresu nauki administracji z wydziałów prawa15. Kwestię organizacji nauki, w tym szkolnictwa wyższego, miał zresztą szybko uczynić podstawowym przedmiotem swojej działalności zarówno naukowej, jak i publicznej – stając się autorem projektu nowych przepisów w tym zakresie, przyjętych w 1947 roku, prowadzących do, jak sam ją określił, „scentralizowanej autonomii” wyższych uczelni16 oraz współautorem projektu stworzenia Polskiej Akademii Nauk (choć jej członkiem korespondentem został dopiero w 1958, a członkiem rzeczywistym w 1964).
Po powrocie do kraju Jaroszyński został zatrudniony w wakującej po śmierci Bohdana Wasiutyńskiego (1882–1940, na UW od 1923) Katedrze Nauki Administracji i Prawa Administracyjnego Wydziału Prawa UW jako zastępca profesora, płatny jednak z Katedry Prawa Budżetowego, gdzie również miał być zastępcą pozostałego w Wielkiej Brytanii prof. Tadeusza Grodyńskiego (1888–1958, na UW od 1936) – a 12 maja 1946 roku uzyskał nominację na profesora zwyczajnego nauki administracji i prawa administracyjnego17. Katedrą (zmieniającą zresztą po części nazwę) kierował do wspomnianego już przejścia na emeryturę w 1960 roku.
Od początku jednoznacznie opowiedział się za nowym układem społeczno-politycznym, wiążąc się z jego ubocznym nurtem politycznym, mianowicie Stronnictwem Ludowym. Miało ono jednak służyć jako przeciwwaga Polskiego Stronnictwa Ludowego (z którego ramienia ministrem oświaty w Rządzie Jedności Narodowej był Czesław Wycech). Powołując się na lojalność wobec SL, Jaroszyński odmówił Klubowi Polskiej Partii Socjalistycznej, który zwrócił się do 18 przedstawicieli nauki i ekspertów o przedstawienie uwag dotyczących przyszłej konstytucji18. Na emigracji zestawiono go z Konstantym Grzybowskim (który zresztą odpowiedział pozytywnie na wspomniane zaproszenie Klubu PPS): w londyńskich „Wiadomościach”, w związku z artykułem Jaroszyńskiego w „Kuźnicy” z 28 października 1946 roku Autonomia szkoły czy autonomia nauki, napisano, że nie zmienił się on tak samo jak Konstanty Grzybowski, przed wojną konserwatysta i sanator, bo to „nie jego wina, że regime’y się zmieniają”, a on popiera każdy dany ustrój19.
Jeżeli chodzi o jego pozycję na Wydziale Prawa, można go zestawiać z, jeszcze jednak bardziej wpływowym, Stefanem Rozmarynem (1908–1969, na Wydziale od 1947), określając ich obydwóch jako „pierwszych przedstawicieli nowej fali profesorów – budowniczych nowego ustroju” – przy konieczności zaznaczenia, że „ich postawa ideologiczna i polityczna nie stanowiła, tak jak dla części nieco późniejszych przedstawicieli tej fali, przeszkody w rozwijaniu poważnej działalności naukowej i działalności dydaktycznej, w tym w zakresie kształcenia kadry naukowej”20.
Powojenna twórczość naukowa Jaroszyńskiego była bogata i urozmaicona21. W nowych warunkach, w nieco mniejszym stopniu podejmował zagadnienia instytucji, które wprowadzono na miejsce samorządu terytorialnego, choć należy tu wymienić m.in. książki: Z problematyki podwójnego podporządkowania rad narodowych (Warszawa 1957) oraz Zagadnienia rad narodowych. Studium prawno-polityczne (Warszawa 1961). Skupiał się natomiast, z jednej strony, o czym była już mowa, na prawie dotyczącym nauki i szkolnictwa wyższego (w tym komentarze: Prawo szkół wyższych – wraz z Józefem Litwinem i Walerym Taborskim (Warszawa 1955) oraz Prawo pracowników naukowych (Warszawa 1967), z drugiej strony – w okresie przechodzenia do pełnej recepcji modelu radzieckiego (godny uwagi był jego artykuł Samorząd w gospodarce planowej ogłoszony w „Gospodarce Planowej” w 1949) podejmował zagadnienia z zakresu zarządzania gospodarką narodową, w tym gospodarki komunalnej (Gospodarka komunalna w Planie sześcioletnim, Warszawa 1951) i prawa wodnego (Węzłowe zagadnienia prawa wodnego w Polsce Ludowej, Warszawa 1955); opracował części syntezy części szczególnej prawa administracyjnego (Administracja stosunków kulturalnych, administracja zdrowia i opieki społecznej, administracja gospodarki komunalnej i mieszkaniowej, Warszawa 1957 – zajął się stosunkami kulturalnymi oraz gospodarką komunalną i mieszkaniową).
Zainteresowania te przejął od niego jego najbardziej, poza Jerzym Starościakiem, znany uczeń – Zygmunt Rybicki. Uczniami Jaroszyńskiego byli również inni profesorowie UW: Ryszard Malinowski, Jerzy Służewski i Karol Sobczak, zajmujący się prawem administracyjnym, a pierwszy i ostatni także prawem zarządzania gospodarką narodową. Dodać trzeba, że podobne zainteresowania naukowe ma jeden z dwóch jego synów – Adam, profesor UW (drugi z synów – Jan wybrał karierę medyczną).
Wspólnie z Marianem Zimmermannem i Wacławem Brzezińskim (notabene sekretarzem Komisji dla Usprawnienia Administracji Publicznej, a zarazem uczniem) Jaroszyński opublikował też pierwszy uwzględniający nowe wymagania ideologiczne podręcznik Polskie prawo administracyjne. Część ogólna (Warszawa 1956), będąc uprzednio redaktorem i współautorem wydawanej w poszczególnych częściach pracy zbiorowej Prawo administracyjne (Warszawa 1952–1953).
Jaroszyński o tyle mniej angażował się na Wydziale Prawa, że przez cały czas zatrudnienia na Uniwersytecie Warszawskim zajmował znaczące stanowiska w instytucjach naukowych [wiceprzewodniczący tymczasowej Rady Szkół Wyższych (1946–1947)22, a następnie do 1949 roku sekretarz generalny Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, zastępca przewodniczącego Komitetu Nauk Prawnych PAN (1956–1960), a następnie do 1962 roku jego przewodniczący, zastępca sekretarza naukowego PAN (1958–1965), zastępca przewodniczącego Głównej Komisji Kwalifikacyjnej (1965–1971), przewodniczący Rady Naukowej Instytutu Nauk Prawnych (1960–1971), przewodniczący Sekcji Polskiej Międzynarodowego Instytutu Nauk Administracyjnych w Brukseli (1947–1961), członkiem którego to Instytutu był od czasów przedwojennych], a przez pewien czas także w urzędach państwowych [dyrektor Biura Organizacji, a potem Organizacji i Spraw Osobowych Prezydium Rady Ministrów (1945–1946), zastępca kierownika Kancelarii Rady Państwa (1948–1950) i dyrektor generalny w Ministerstwie Gospodarki Komunalnej (1950–1954)].
Jaroszyński pozostaje w pamięci mniej może ze względu na działalność powojenną – choć, jak była o tym na wstępie mowa, po 1946 roku przyczynił się istotnie do powstania warszawskiej szkoły nauki prawa administracyjnego i nauki administracji – przede wszystkim zaś jako teoretyk samorządu terytorialnego, odrodzonego już po jego śmierci w 1990 roku, niekoniecznie na zasadzie czysto „państwowej”23. Nie jest zatem kwestią przypadku, że jego Rozważania ideologiczne i programowe na temat samorządu (stanowiące serię artykułów opublikowanych w „Samorządzie” z 1936 roku) zostały ponownie wydane w 1990 roku – u progu odbudowy instytucji samorządowych. Aktualne pozostają nie tylko cytowane fragmenty książki z 1923 roku, lecz także istotna część toku rozumowania z Rozważań, w tym: „Organizacja wewnętrzna samorządu winna być dostosowana do zasadniczego celu, dla którego samorząd istnieje, czyli powinna być taką, aby rzeczywiście w stopniu maksymalnym w podstawowym organie danej jednostki samorządu, którym jest organ reprezentujący, mogła znaleźć wyraz wola miejscowej ludności”24.
1Jaroszyńskiemu została poświęcona rozprawa doktorska A. Rychły-Mierzwa, Maurycy Zdzisław Jaroszyński (1890–1974). Działacz samorządowy, polityk i naukowiec, obroniona na Wydziale Historycznym UJ w 2008. Por. także jego biogramy [w:] Biogramy uczonych polskich, cz. 1: Nauki społeczne, t. I: A-J, oprac. A. Śródka i P. Szczawiński, Wrocław 1983, s. 507–510; A. Śródka, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. II: H-Ł, Warszawa 1995, s. 103–105; M. Smogorzewska, Posłowie i senatorowie RP 1919–1939. Słownik biograficzny, t. II: E-J, Warszawa 2000, s. 304–305 oraz H. Izdebski, Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008, s. 214–215, jak również wspomnienia pośmiertne: W. Brzeziński, J. Starościak, „Państwo i Prawo” 1974, nr 5, s. 113–115; Z. Rybicki, „Kultura i Społeczeństwo” 1974, nr 3, s. 3–7 oraz tenże, „Nauka Polska” 1974, nr 5, s. 199–203. Bibliografię prac M.Z. Jaroszyńskiego ogłosiła I. Kuczyńska [w:] Studia z dziedziny prawa administracyjnego. Prace ofiarowane z okazji 80 rocznicy urodzin profesora Maurycego Jaroszyńskiego, red. L. Bar, Wrocław 1971, s. 7–17.
2Piszący te słowa czuje się w pewien sposób pośrednim następcą Jaroszyńskiego w „Samorządzie Terytorialnym” – jako od 2013 roku redaktor naczelny odrodzonego „Samorządu Terytorialnego” po śmierci jego twórcy Michała Kuleszy.
3Por. Finanse i gospodarka związków samorządowych po oddłużeniu. Referat Przewodniczącego CKOO dr. M. Jaroszyńskiego, [w:] Sprawozdanie Centralnej Komisji Oszczędnościowo-Oddłużeniowej dla Samorządu. Oddłużenie samorządu terytorialnego, Warszawa 1937, s. 92 i nast.
4L. Śliwiński, Prezesi centralnego związku samorządów powiatowych II Rzeczypospolitej, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie, Res Politicae” 2012, wyd. spec., s. 210.
5Por. L. Śliwiński, op. cit., s. 209–210.
6Por. A. Bosiacki, Od naturalizmu do etatyzmu. Doktryny samorządu terytorialnego w Drugiej Rzeczypospolitej. 1918–1939, Warszawa 2006.
7Samorząd w Konstytucji kwietniowej, „Samorząd” 1935, nr 18, s. 289–290 – wypowiedź przypomniana przez A. Tarnowską, Samorządem, jak ongiś, Polska stać będzie. Zagadnienia genezy, podstawy prawnej, funkcjonowania i prób reformy samorządu wojewódzkiego w II RP, ze szczególnym uwzględnieniem Pomorza i Wielkopolski, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2010, t. XIII, s. 195–196.
8L. Śliwiński, op. cit., s. 209 – za Dziennikiem J. Zdanowskiego, reprezentującego jednak stanowisko Narodowej Demokracji.
9Samorząd terytorialny w Polsce. Stan obecny. Wnioski do reformy, Warszawa 1923, s. 74.
10M.P. z 1928 r., nr 224, s. 2.
11Warto w tym celu wymienić tytuły kolejnych tomów „Materiałów” wydanych przez Komisję: Podział administracyjny Państwa, Opinie w sprawie przygotowania naukowego kandydatów do wyższej służby administracyjnej, Zagadnienie dokształcania urzędników państwowych i komunalnych, Materiały ankietowe w sprawie podziału na gminy, powiaty i województwa, Wnioski w sprawie podziału administracyjnego państwa, Organizacja administracji rządowej, Przygotowanie i ogłaszanie obowiązujących przepisów, Ustrój województwa stołecznego i m.st. Warszawy, Organizacja kontroli administracji publicznej, Problemy personalne w administracji publicznej (było to autorskie opracowanie Jaroszyńskiego), Organizacja centralnych władz administracyjnych.
12Por. H. Izdebski, Historia administracji, wyd. 5, Warszawa 2001, s. 158–159.
13Ibidem, s. 159.
14To ostatnie opracowanie zostało w części przedrukowane po śmierci autora w „Państwie i Prawie” 1974, nr 6, s. 5–13.
15P. Hübner, Autonomia scentralizowana. Kartki z dziejów nauki w Polsce (63), „Forum Akademickie” 2005, nr 5, www.forumakad.pl/archiwum/2005/04/25-kartki_z_dziejow_nauki_w_polsce.htm (dostęp: 27.12.2014).
16Dekret z dnia 28 października 1947 r. o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego (Dz.U. Nr 66, poz. 415, z późn.zm.) i P. Hübner, op. cit.
17H. Izdebski, Wydział Prawa po 1945 roku, [w:] Zarys dziejów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008, s. 231.
18S. Stępień, Problem wolności partii politycznych w materiałach przygotowawczych „odrodzonej” PPS do prac nad projektem Konstytucji, „Polityka i Społeczeństwo” 2012, nr 10, s. 131.
19Autonomia i ortografia, „Wiadomości” 08.12.1946, nr 36, s. 2.
20H. Izdebski, op. cit., s. 234–235.
21Poza dalej wymienionymi książkami należy wspomnieć też o Z teorii i praktyki prawa administracyjnego w PRL. Wybór artykułów, Warszawa 1964.
22Por. P. Hübner, Reforma 1946, „Forum Akademickie” 2008, nr 10, www.forumakad.pl/archiwum/2008/10/56_reforma_1946.html – (dostęp: 27.12.2014).
23Nie oznacza to, iż także w orzecznictwie, w tym Trybunału Konstytucyjnego, nie występuje nadmierne przywiązanie do państwowej koncepcji samorządu – mimo przyjęcia po 1990 roku generalnie konstrukcji umiarkowanie naturalistycznej. Rozwijanie tej kwestii w oczywisty sposób wykracza poza przedmiot tego eseju.
24Rozważania ideologiczne i programowe na temat samorządu, Warszawa 1936, s. 16.