Maria Cytowska
Urodzona 6 III 1922 w Warszawie. Uczestniczka tajnego nauczania (1942–1944). Po wojnie dalsze studia na UW (filologia klasyczna, archeologia, polonistyka i historia sztuki), asystentka-wolontariuszka przy Katedrze Filologii Klasycznej (1947/1948), wykładowca UW (1948), doktorat (1951), habilitacja (1962). Od 1962 w Katedrze Filologii Klasycznej UW, profesor (1972).
Filolog klasyczny, neolatynistka, badaczka literatury i kultury antycznej, tłumaczka i edytor literatury klasycznej.
Pracownik Zakładu Starych Druków w Bibliotece Narodowej (1950–1961).
Członek TNW (1982), Polskiego Towarzystwa Filologicznego (1948, prezes Zarządu Głównego 1977–1986), Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN (1977–1989 w Prezydium).
Udział w pracach zespołu przygotowującego wydanie Dzieł wszystkich Jana Kochanowskiego oraz w ogólnoświatowych projektach naukowych dotyczących spuścizny Erazma z Rotterdamu.
Zmarła 14 XI 2007 w Warszawie.
Literatura rzymska. Okres augustowski (z H. Szelest), Warszawa 1990; Literatura rzymska. Okres cesarstwa (współautorka H. Szelest), Warszawa 1992; Literatura rzymska. Okres cesarstwa. Autorzy chrześcijańscy (współautorka H. Szelest), Warszawa 1994; Literatura rzymska. Okres archaiczny (współautorki H. Szelest i L. Rychlewska), Warszawa 1996; Historia literatury starożytnej (współautorka H. Szelest), wyd. nowe, Warszawa 2006.
B. Milewska-Waźbińska, Maria Cytowska (1922–2007), „Rocznik TNW” 2007, t. LXX, s. 108–111.
Marię Cytowską poznałam w lipcu 1971 roku podczas egzaminu wstępnego z języka łacińskiego, który odbywał się w ówczesnej Katedrze Filologii Klasycznej przy Wydziale Filologii Polskiej i Słowiańskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Miła, starsza, jak mi się wtedy wydawało, pani była jedną z tych osób w komisji, które starały się stworzyć przyjazną atmosferę podczas egzaminów. Dopiero po latach miałam się dowiedzieć, że Henryk Luciak – jeden z moich nauczycieli łaciny w liceum – przed laty uczył również Cytowską.
Tak się złożyło, że pierwszy wykład, jakiego wysłuchałam już jako studentka filologii klasycznej, wygłaszała docent Cytowska. Tematyka kilkuletnich wykładów obejmowała historię literatury łacińskiej, a od drugiego roku studiów – literaturę grecką. Literaturę łacińską wykładali wówczas, oprócz Cytowskiej, prof. Kazimierz Kumaniecki i docent Hanna Szelest, a grecką – docent Maria Pąkcińska. Program wykładów z literatury łacińskiej realizowany na pierwszym roku zakładał zapoznanie studentów przede wszystkim z twórczością wybitnych komediopisarzy rzymskich Plauta i Terencjusza. Potem, gdy byłam na trzecim roku, słuchałam wykładów prof. Cytowskiej poświęconych literaturze rzymskiej epoki augustowskiej. Zgłębialiśmy wówczas poetycką spuściznę najwybitniejszych poetów łacińskich Wergiliusza, Horacego, Owidiusza. Do dziś przechowuję zeszyty z notatkami z tych wykładów. Dopiero po latach mogłam skonfrontować swoje zapiski z monumentalnym pięciotomowym podręcznikiem akademickim Literatura rzymska wydawanym w latach 1977–1996. Cytowska była współautorką czterech tomów. Za tom Literatura rzymska. Okres augustowski, opublikowany w 1990 roku, otrzymała razem z Hanną Szelest Nagrodę Ministra Edukacji Narodowej I stopnia. Była też współautorką wielokrotnie wznawianej Literatury greckiej i rzymskiej w zarysie, a także Historii literatury starożytnej – książek o charakterze podręczników dla studentów kierunków humanistycznych.
Z Uniwersytetem Warszawskim Maria Cytowska była związana od 1942 roku, gdy podjęła studia filologiczne na tajnych kompletach. Słuchała wykładów z filologii klasycznej i archeologii. Wybuch powstania warszawskiego, w którym ta rodowita warszawianka i harcerka brała udział, a potem wspólny mieszkańcom stolicy los, zmusiły ją do przerwania studiów. Naukę na UW podjęła tuż po wojnie, studiowała zarówno filologię klasyczną, jak i archeologię, polonistykę i historię sztuki. Już w roku akademickim 1947/1948 była asystentem wolontariuszem przy Katedrze Filologii Klasycznej. Magisterium uzyskała w 1948 roku. Od tamtego czasu prowadziła zajęcia na UW. W 1951 roku uzyskała stopień doktora na podstawie rozprawy napisanej po łacinie pod kierunkiem prof. Kumanieckiego. Opublikowana w 1952 roku praca doktorska była poświęcona analizie zrytmizowanej prozy Diona z Prusy – greckiego filozofa i retora z I wieku n.e.
Na późniejszą zmianę zainteresowań Cytowskiej z grecystyki na neolatynistykę i związany z tym zwrot ku studiom nad literaturą łacińską doby nowożytnej, wpłynęła niewątpliwie praca w Bibliotece Narodowej. W latach 1950–1961 zatrudniona była w tamtejszym Zakładzie Starych Druków kierowanym przez znakomitą uczoną Alodię Kawecką-Gryczową. Praca na stanowisku bibliotekarza i kustosza zaowocowała cennym opracowaniem Bibliografia druków urzędowych XVI wieku (Wrocław 1961). Z tych lat pochodzą też pierwsze opublikowane przez Cytowską przekłady z łaciny na język polski pism humanistów, m.in. dzieł Erazma z Rotterdamu.
Maria Cytowska habilitowała się na naszej uczelni w 1962 roku na podstawie rozprawy o utworach poetyckich Pawła z Krosna – humanisty żyjącego na przełomie XV i XVI wieku, profesora Akademii Krakowskiej – oraz dołączonej do niej nowoczesnej naukowej edycji łacińskich poematów Krośnianina (Paulus Crosnensis Ruthenus, Carmina, Warszawa 1962). Temat wykładu wygłoszonego przez Cytowską podczas kolokwium habilitacyjnego brzmiał: Wpływy Erazma z Rotterdamu w Polsce w okresie Odrodzenia. Zabierając głos w dyskusji po wykładzie, jeden z recenzentów prof. Julian Krzyżanowski podkreślił, że wypowiedź stanowi potwierdzenie tego, iż „dr Cytowska panuje imponująco nad olbrzymim materiałem, do którego wnosi mnóstwo rzeczy nowych”. W tym samym roku została zatrudniona na stanowisku docenta w Katedrze Filologii Klasycznej UW. Tytuł profesora otrzymała w 1983 roku.
Będąc na czwartym i piątym roku studiów, uczestniczyłam w seminarium neolatynistycznym przez nią prowadzonym. Jako studentka filologii klasycznej miałam wprawdzie już wcześniej pewne wyobrażenie o roli łaciny jako języka wypowiedzi artystycznej w dobie renesansu, ale dopiero prof. Cytowska wprowadziła mnie w świat neolatynistyki. Na zajęciach po raz pierwszy zobaczyłam reprodukcję starodruku łacińskiego dzieła i fotokopię autografu jednego z bardziej znanych poetów polskiego renesansu – Sebastiana Fabiana Klonowica. Dziś, kiedy dzięki rozwojowi techniki cyfrowej i rozpowszechnieniu nowych mediów, przede wszystkim dzięki internetowi, można bez trudu uzyskać dostęp do unikatowych druków i manuskryptów przechowywanych nawet w najdalszych zakątkach świata, fakt ten nie wydaje się niczym osobliwym, ale warto przypomnieć, że w latach 70. XX wieku w Polsce nie używano nawet kserokopiarek! Do dziś pamiętam uczucie ekscytacji na widok karty zapisanej w XVI stuleciu własną ręką Klonowica. Nade wszystko wszakże było fascynujące to, że polski poeta pisał swe utwory w języku starożytnych Rzymian. Ułożony przez Klonowica tekst łaciński tym bardziej wzbudził mój podziw, że w antycznych szatach językowych i metrycznych przekazywał humanistyczne idee i nowe treści. Naszym seminaryjnym zadaniem była nie tylko wnikliwa lektura fragmentu monumentalnego poematu Victoria deorum (Zwycięstwo bogów) autorstwa Klonowica, lecz także stworzenie aparatu krytycznego i podjęcie próby naukowej edycji tego dzieła. Profesor Cytowska zapoznała nas z nieco odmiennym od tradycyjnego warsztatem filologicznym, który okazał się bardzo pożyteczny do studiowania tekstów nowołacińskich. Pokazała nam nowe narzędzia badawcze i wdrożyła inne metody pracy. Dowiedzieliśmy się, że edytor naukowy utworów nowożytnych korzysta wprawdzie z zasad wypracowanych przez filologów klasycznych w zakresie krytyki tekstu, ale często jest zmuszony postępować w całkiem zgoła inny sposób, w zależności mianowicie od czasu powstania i stanu zachowania źródeł, nie zawsze rękopiśmiennych odpisów, ale często autografów i druków.
Samym poematem Klonowica Cytowska zainteresowała się dużo wcześniej, jeszcze wówczas, gdy pracowała w Bibliotece Narodowej. W najważniejszym czasopiśmie naukowym polskich starożytników „Eos” opublikowała w zeszycie datowanym na lata 1952/1953 artykuł „Victoria deorum”, zapomniany utwór Sebastiana Fabiana Klonowicza, w którym omówiła problematykę związaną z rękopiśmiennymi i drukowanymi przekazami tekstu poematu. Do utworu Klonowica wróciła w latach 70. XX wieku, gdy w tym samym periodyku opublikowała artykuł Erasme de Rotterdam dans le poème de S. F. Klonowic, a w prestiżowym czasopiśmie neolatynistycznym „Humanistica Lovaniensia” wydała księgę 28 tego dzieła. Cenną analizę genologiczną utworu Klonowica przeprowadziła w artykule Victoria deorum Sebastiana Fabiana Klonowica zawartym w tomie Łacińska poezja w dawnej Polsce z 1995 roku. Zainteresowanie tekstem Klonowica przekazała swym uczniom. Moja przygoda z Victoria deorum trwała ponad 10 lat i zaowocowała dysertacją doktorską napisaną pod kierunkiem prof. Cytowskiej. Dzieło Acerna, jak po łacinie nazywał siebie Klonowic, stało się podstawą jeszcze dwóch innych doktoratów: Mieczysława Mejora – obecnie profesora Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, i Władysława Pokrywki – dziś emerytowanego nauczyciela.
Maria Cytowska jako uznana w świecie neolatynistka godnie reprezentowała UW na forum międzynarodowym. Na szczególne podkreślenie zasługuje jej udział w ogólnoświatowych projektach naukowych dotyczących spuścizny Erazma z Rotterdamu, a zwłaszcza współpraca z Conseil International pour l’édition des Oeuvres complètes d’Erasme, czyli międzynarodowym zespołem wydającym pisma Erazma, działającym pod patronatem Międzynarodowej Unii Akademickiej (Union Académique Internationale) i Królewskiej Holenderskiej Akademii Nauk. Władająca biegle językiem francuskim, została członkiem komitetu redakcyjnego tego przedsięwzięcia. Maria Cytowska należała też do amerykańskiego Erasmus of Rotterdam Society (od 1980 była członkiem Executive Comitee tego towarzystwa) oraz do kanadyjskiego Advisory Comitee The Collected Works of Erasmus, do którego została w 1979 roku wybrana w drodze konkursu. W ten sposób dołączyła do elitarnego grona uczonych pracujących nad przekładem wszystkich dzieł Erazma na język angielski.
Esencją pracy filologa są naukowe wydania krytyczne spuścizny autorów ważnych dla tradycji i kultury literackiej swej epoki. Do największych osiągnięć Cytowskiej na tym polu należy opracowanie pism Erazma publikowanych w kolejnych tomach amsterdamskiej edycji Opera omnia. Dziełem jej są naukowe edycje traktatów De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione (O właściwej wymowie języka łacińskiego i greckiego) i Libellus de constructione octo partium orationis (Książeczka o budowie ośmiu części mowy) wydane w 1973 roku, a także tom opracowany wespół z M.L. van Poll-van de Lisdonk i opublikowany w 1998 roku Adagiorum chilias I, centuriae VI-X, Adagia 501–1000 (Adagiów chiliada I, centurie VI-X, adagia 501–1000) oraz wydana pośmiertnie w 2008 roku Vidua Christiana (Wdowa chrześcijańska).
Edycję tekstów Erazma z Rotterdamu, któremu Cytowska poświęciła wiele lat swego zawodowego życia, do tej pory kontynuują dwaj absolwenci UW, badacze od lat związani z naszą uczelnią: profesorowie Juliusz Domański i Mikołaj Szymański. Zainteresowanie spuścizną Erazma przyniosło także inne znaczące opracowania Cytowskiej, dotyczące działalności tego wielkiego humanisty. Była członkiem komitetu redakcyjnego i jedną z autorek ważnej pozycji zawierającej biografie humanistów: Contemporaries of Erasmus. A Biographical Register of the Renaissance and Reformation (Toronto-London 1986–1987). Napisała też kilka obcojęzycznych artykułów dotyczących szczegółowej analizy dzieł Erazma i jego recepcji oraz omówiła, co jest godne szczególnego podkreślenia, związki Rotterdamczyka z Polakami, m.in. z Andrzejem Krzyckim, Janem Dantyszkiem, Janem Łaskim. Listy przytoczone w opracowanej przez nią książce Korespondencja Erazma z Rotterdamu z Polakami stanowią znakomitą dokumentację tych powiązań. Polskim czytelnikom Erazmowe dziedzictwo przybliżyła Maria Cytowska także dzięki znakomitym przekładom najbardziej znanych pism Rotterdamczyka. Wydała Rozmowy potoczne (Warszawa 1962) i Rozmowy (Warszawa 1969), Pisma moralne (Warszawa 1970), a także jako kolejne tomy serii II Biblioteki Narodowej: Adagia (Wybór) w 1973 roku oraz Wybór pism w 1992 roku.
Cytowska wniosła znaczny wkład w badania nad renesansem polskim. Podkreślenia wymaga jej udział w pracach zespołu przygotowującego wydanie Dzieł wszystkich Jana Kochanowskiego. Poecie czarnoleskiemu poświęciła cenne opracowania, m.in.: Nad „Trenami” Jana Kochanowskiego: od motta do genezy poematu („Pamiętnik Literacki” 1979), Horacy w twórczości Jana Kochanowskiego (w: Jan Kochanowski i epoka renesansu. W 450 rocznicę urodzin poety 1530–1980, pod red. T. Michałowskiej, Warszawa 1984), Kochanowski a antyk (tradycjonalizm czy nowatorstwo?) (w: Jan Kochanowski i kultura Odrodzenia, pod red. Z. Libery i M. Żurowskiego, Warszawa 1985), Nad „Trenami” Jana Kochanowskiego. Terapia bólu. W kręgu tradycji antycznej i chrześcijańskiej („Symbolae Philologorum Posnaniensium” 1988, 7), Kochanowski wobec antyku, (w: Jan Kochanowski 1584–1984. Epoka – Twórczość – Recepcja, red. J. Pelc, P. Buchwald-Pelcowa, B. Otwinowska, Lublin 1989).
Neolatynistyka przez długie lata pozostawała główną dziedziną zainteresowań badawczych Cytowskiej. Znakomita orientacja w tej dyscyplinie nauki pozwoliła jej na formułowanie wniosków i opracowanie syntez, w których postulowała prowadzenie na tym polu szeroko zakrojonych badań interdyscyplinarnych i komparatystycznych. Do najważniejszych artykułów poświęconych neolatynistyce jako osobnej gałęzi nauki należą: Neolatynistyka w Polsce i za granicą. (Przegląd informacyjny) („Meander” 1976, R. 31, nr 4), Studia neolatina. Pięć odczytów (Wrocław 1983), Neolatynistyka polska i główne linie jej rozwoju w ostatnim stuleciu (w: Antiquorum non immemores. Polskie Towarzystwo Filologiczne, red. J. Łanowski, A. Szastyńska-Siemion, Warszawa-Wrocław 1999).
W 1999 roku ukazała się opracowana wspólnie z Teresą Michałowską antologia Źródła wiedzy teoretycznoliterackiej w dawnej Polsce. W tomie zawarto nigdy dotychczas w języku polskim nieopublikowane, a bardzo cenne dla badaczy literatury dawnej, fragmenty pism z zakresu retoryki i poetyki autorów tworzących od wczesnego średniowiecza po wiek XVIII. Przekładów dokonało kilkunastu tłumaczy, w tym wielu absolwentów UW – magistrantów prof. Cytowskiej. Przemyślany dobór utworów i cytatów sprawił, że jest to od kilkunastu lat jedno z najczęściej cytowanych przez historyków literatury opracowań.
Wspominałam, że prof. Cytowska u progu swej kariery naukowej dała się poznać jako dobra grecystka. Nie można też zapomnieć, że idąc w ślady swego mistrza Kazimierza Kumanieckiego, działała również na polu latynistki. Dowodem na zainteresowanie literaturą rzymską jest przede wszystkim współautorstwo wspomnianych tomów Literatury rzymskiej, ale Cytowska była również autorką szczegółowych artykułów nie tylko na temat poezji augustowskiej, lecz także spuścizny autorów okresu cesarstwa: Klaudiana, Wenancjusza Fortunata, Paulina z Noli.
Czynnie i chętnie uczestniczyła w życiu społeczności akademickiej. Jako członek towarzystw, komitetów redakcyjnych i rad naukowych brała udział w zebraniach i debatach. Od 1948 roku należała do Koła Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Filologicznego, którego zebrania tradycyjnie odbywają się na UW. W latach 1977–1986 była Prezesem Zarządu Głównego Towarzystwa, a potem jego Prezesem Honorowym. Przez trzy lata miałam przyjemność współpracować z prof. Cytowską jako sekretarka Zarządu Głównego PTF. Ceniłam jej rzeczowość i bezpośredniość. Nie budowała wokół siebie muru, nie lubiła patosu i ceremoniału. Potrafiła jednocześnie tworzyć atmosferę zachęty do pracy naukowej. Profesor Cytowska uczestniczyła także w pracach Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN, w latach 1977–1989 była członkiem Prezydium KNoKA. Gdy Towarzystwo Naukowe Warszawskie wznowiło w 1981 roku swą działalność, niemal od razu została jego członkiem. W 1980 roku wstąpiła do NSZZ „Solidarność”.
Zawsze żywo interesowała się procesem dydaktycznym. Nauczaniu w dawnych wiekach poświęciła kilka artykułów oraz książkę Od Aleksandra do Alwara. Gramatyki łacińskie w Polsce w XVI wieku (1968). Brała udział w pracach Komisji do spraw Nauczania Języków Klasycznych w Szkolnictwie Średnim i Wyższym przy Ministerstwie Edukacji Narodowej, opracowała programy nauczania języka łacińskiego w liceach ogólnokształcących, recenzowała podręczniki szkolne, przez wiele lat przewodniczyła konkursom języka łacińskiego i wiedzy o antyku organizowanych dla młodzieży licealnej. Sama wykształciła kilkudziesięciu magistrów i pięciu doktorów. Po przejściu na emeryturę w 1992 roku przez wiele lat brała jeszcze czynny udział w życiu naukowym, recenzowała doktoraty, habilitacje i profesury.
Profesor Cytowska z wielką radością i wdzięcznością przyjęła ofiarowaną jej książkę: Studia neolatina. Rozprawy i szkice dedykowane profesor Marii Cytowskiej, którą redaktorzy, Mieczysław Mejor i pisząca te słowa oraz jeden z autorów – Juliusz Domański, wręczyli jej uroczyście w warszawskim mieszkaniu na początku 2004 roku. Spędziliśmy wówczas niezapomniane popołudnie poświęcone nie tylko wspomnieniom. Rozmawialiśmy o naszych planach naukowych i o czekających nas w związku z tym wyzwaniach. Profesor Cytowska interesowała się zawsze naszymi rodzinami, postępami w nauce naszych dzieci.
Zmarła 14 listopada 2007 roku. Pożegnaliśmy ją na cmentarzu Północnym 23 listopada. Pogrzeb zgromadził przyjaciół, współpracowników i uczniów z Uniwersytetu Warszawskiego oraz z wielu ośrodków naukowych w Polsce. Wszyscy zapamiętali ją nie tylko jako wielką uczoną o żywym umyśle, obdarzoną intuicją badawczą, lecz także jako osobę wrażliwą, ciekawą świata, niepozbawioną też poczucia humoru i traktującą siebie z pewnym dystansem.