Janusz Bogdan Faliński

Urodzony 28 X 1934 w Rakoniewicach k. Wolsztyna. Studia na UŁ. Nauczyciel w szkole średniej w Węgorzewie (1957–1959). Pracownik Białowieskiej Stacji Geobotanicznej UW (od 1959), kierownik tejże (od 1962). Doktorat na UW (1961), habilitacja tamże (1966), profesor UW (1978).

Geobotanik, ekolog; wieloletnie badania ekologiczne na stałych powierzchniach, opisujące szczegółowo dynamikę roślinności i biologię populacji roślinnych. Zajmował się rytmiką sezonową zbiorowisk leśnych, sukcesją wtórną, a także różnorodnością roślin zarodnikowych w pierwotnych zbiorowiskach leśnych Puszczy Białowieskiej.
Członek Zarządu Głównego i przewodniczący Sekcji Geobotaniki Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Członek Włoskiej Akademii Nauk (1990), rady naczelnej International Association for Vegetation Science. Przewodniczący Rady Naukowej Białowieskiego Parku Narodowego (od 1991).
Doktor honoris causa uniwersytetu w Camerino (1994). Założyciel (1972) i dożywotni redaktor czasopisma naukowego „Phytocoenosis”.
Zmarł 11 XI 2004 w Białowieży.

Vegetation Dynamics in Temperate Lowland Primeval Forest. Ecological Studies in Białowieża Forest, Dordrecht 1986; Kartografia geobotaniczna, Warszawa 1991; Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych, Warszawa 2001; Wyścig na okręcie Beagle. Eseje o nauce i uczonych, Warszawa 2004.

Kto jest kim w botanice polskiej, red. Z. Mirek, L. Musiał, J. Wójcicki, Kraków 1995.

ZBIGNIEW MIREK
JAN HOLEKSA

JAN BOGDAN FALIŃSKI

1934–2004

 

Janusz Bogdan Faliński urodził się 28 października 1934 roku w Rakoniewicach koło Wolsztyna pod Poznaniem. Tam, wśród jezior, łąk i lasów historycznej krainy Wielkopolski zrodziła się jego przyrodnicza pasja. Swoje zainteresowania rozwijał podczas studiów na Uniwersytecie Łódzkim, które ukończył w 1957 roku. Przez prawie dwa lata był nauczycielem biologii w szkole średniej w Węgorzewie (1957–1959), a następnie w roku 1959 związał się z Białowieską Stacją Geobotaniczną Uniwersytetu Warszawskiego, której pozostał wierny do końca swojego bardzo pracowitego życia. Rozbudował Stację i kierował nią do czasu przejścia na emeryturę na krótko przed śmiercią. Tam, podążając konsekwentnie wybraną przez siebie drogą naukową, uzyskiwał kolejne stopnie akademickie (doktorat w 1961 roku, habilitację w 1966 roku) i tytuły naukowe (profesora nadzwyczajnego w 1978 roku, profesora zwyczajnego w 1986 roku). Był jednym z czołowych europejskich ekologów, czy, jak sam wolał o sobie mówić, geobotaników, o bogatym i oryginalnym dorobku naukowym obejmującym ponad 200 publikacji. Przez wiele lat był członkiem kilku komitetów naukowych Polskiej Akademii Nauk. W roku 1972 założył czasopismo naukowe poświęcone fitosocjologii i ekologii roślin, „Phytocoenosis”, które redagował do końca życia. Był członkiem rad redakcyjnych kilku innych prestiżowych czasopism krajowych i międzynarodowych. W związku z osiągnięciami naukowymi uhonorowano prof. Falińskiego członkostwem Włoskiej Akademii Nauk (w 1990 roku), Nowojorskiej Akademii Nauk (w 1993 roku) oraz tytułem doktora honoris causa uniwersytetu w Camerino we Włoszech (1994 rok). Był również członkiem kilku towarzystw naukowych, w tym International Association for Vegetation Science (należał do Executive Council tej organizacji od roku 1983). Polskie Towarzystwo Botaniczne w uznaniu zasług uczyniło go w roku 1995 swym członkiem honorowym1. Podczas wieloletniej kariery naukowej prof. Faliński zorganizował przeszło 60 krajowych sympozjów i seminariów oraz siedem sympozjów międzynarodowych. Pod jego przewodnictwem i opieką wielu młodych naukowców z Polski i innych krajów uzyskało stopnie naukowe magistra i doktora.

Profesor Faliński był jednym z najwybitniejszych polskich ekologów roślin, człowiekiem o bardzo szerokich horyzontach badawczych, gorliwym obrońcą polskiej przyrody, wielkim humanistą i miłośnikiem sztuki. Początki jego kariery naukowej związane były z wybitnym fitosocjologiem, prof. Władysławem Matuszkiewiczem, promotorem jego rozprawy doktorskiej, z którym przyjaźnił się przez całe życie. To właśnie z inicjatywy prof. Matuszkiewicza powstała w Białowieży w 1952 roku placówka naukowa o nazwie Stacja Botaniczna – wówczas związana z Instytutem Botaniki PAN w Krakowie, która zajmowała się wieloletnimi obserwacjami fenologicznymi. W 1959 roku pracownikiem stacji został młody badacz – mgr Janusz Faliński, czyniąc to miejsce, zanurzone w najbardziej znanej puszczy europejskiego niżu, jednym z najważniejszych ośrodków badań geobotanicznych naszego kontynentu. Przez kilka następnych dziesięcioleci setki osób podejmowały trud dalekiej podróży do Białowieży, aby spotkać się z prof. Falińskim i przedstawić mu swoje prace, wysłuchać jego opinii i krytycznych rad, czy też pochwał lub uczestniczyć w organizowanych przez niego słynnych seminariach geobotanicznych. Należymy do tego licznego grona szczęśliwców, których profesor inspirował swoim entuzjazmem, wspierał radą, zachęcał do podejmowania nowych wyzwań, z którymi dzielił się wynikami własnych prac i których obdarował przyjaźnią.

Niełatwo ogarnąć szerokie spektrum zainteresowań prof. Falińskiego. Ewoluowały one zresztą w ciągu 50 lat jego pracy naukowej, zachowując jednak ogólny profil, któremu pozostał wierny przez wszystkie lata. Stałość tę trzeba wiązać z głębokim przeświadczeniem profesora o wartości, jaką dla poznania zjawisk z dziedziny ekologii stanowią długofalowe badania realizowane według ustalonej procedury i przez wiele lat na tych samych powierzchniach badawczych. Już na początku swojej pracy naukowej Janusz Bogdan Faliński zdał sobie sprawę, że gruntowne poznawanie procesów ekologicznych jest możliwe przede wszystkim poprzez prowadzenie wieloletnich obserwacji wybranych obiektów przyrodniczych. Podzielając przekonanie profesorów Jana Karpińskiego i Władysława Matuszkiewicza o tym, że Puszcza Białowieska jest doskonałym obiektem do długoterminowych badań, właśnie tu ulokował swoje zainteresowania poznawcze, wiążąc życie i karierę naukową z tą największą pierwotną puszczą Europy, z dala od wielkich ośrodków akademickich.

Badania prof. Falińskiego na stałych powierzchniach, wykonywane w Puszczy Białowieskiej i wokół niej oraz na innych obszarach Polski północno-wschodniej, są bez wątpienia ewenementem w skali nie tylko europejskiej. Uderzająca jest w nich niebywała wręcz i drobiazgowa dokumentacja, opisująca różnorodne aspekty dynamiki zbiorowisk roślinnych. Bardzo szeroki zakres tych prac obejmuje kilkadziesiąt szczegółowych zagadnień, które składają się na dynamikę roślinności i biologię populacji roślinnych. Wśród nich trzeba przede wszystkim wymienić trzy obszerne projekty prowadzone nieprzerwanie od kilkudziesięciu lat i kontynuowane po śmierci profesora.

Pierwszy dotyczy rytmiki sezonowej zbiorowisk leśnych. Janusz Faliński podjął i twórczo rozwinął w tych badaniach inicjatywę Władysława Matuszkiewicza (który obserwacje fenologiczne w lasach Puszczy Białowieskiej rozpoczął w roku 1951), gromadząc w ciągu wielu dziesięcioleci obszerny materiał, który został już częściowo opracowany i opublikowany w postaci kilkunastu oryginalnych publikacji.

Drugi projekt koncentruje się na sukcesji wtórnej i ukazuje powrót lasu na porzucane od prawie stu lat pola uprawne na przedpolu Puszczy Białowieskiej. W tym programie rozpoznane zostały warunki początkowe sukcesji wtórnej i jej przebieg. Zdumienie budzi rozmiar wspomnianych projektów i konsekwencja w ich realizacji.

Specjalne miejsce w działalności badawczej Falińskiego zajmował trzeci projekt – rozległe studium poświęcone różnorodności roślin zarodnikowych w pierwotnych zbiorowiskach leśnych Puszczy Białowieskiej. W kilkuletnie badania (1987–1996) obejmujące rośliny naczyniowe, mszaki, porosty i grzyby zaangażowany był zespół kilkunastu badaczy pochodzących prawie ze wszystkich ważniejszych ośrodków naukowych w kraju. Dysponując niewielkimi środkami, profesor zdołał zainspirować swoim pomysłem duże grono osób i przez wiele lat konsekwentnie zmierzał do końcowego sukcesu. Podjęty trud opłacił się, bo wyniki okazały się niezmiernie ważne, a liczba publikacji będących efektem realizacji projektu bądź tym projektem zainspirowanych, zbliża się już do stu.

Oprócz wymienionych trzech dużych projektów warto wspomnieć pozostałe elementy budowanego przez lata programu długoterminowych badań ekologicznych. Nie sposób ich tu omówić, lecz już sama lista zagadnień i czas poświęcony na ich realizację pozwala zorientować się, jak wszechstronnym uczonym był prof. Faliński oraz jakim wytrwałym i systematycznym był badaczem. Przez 33 lata zajmowała go interakcja między buchtowaniem dzika a roślinami budującymi runo lasu grądowego; przez 27 lat obserwował regresję ciepłolubnej dąbrowy; w ciągu 26 lat zajmował się kolonizacją torfowiska wysokiego przez sosnę i świerk; przez ponad 45 lat śledził proces wnikania i zadomawiania się obcych gatunków roślin na obszarze Puszczy Białowieskiej; w ciągu 25 lat analizował przemiany zbiorowisk leśnych w Puszczy zachodzące na skutek zmian hydrologicznych w dolinie Narwi; eksperymentalnie badał zjawisko epiantropochorii w murawach kserotermicznych i przez 35 lat systematycznie obserwował zanikanie tego typu muraw na skutek zaprzestania wypasu; 44 lata obserwował dynamikę lasu jesionowego nad jeziorem Mamry i przez prawie 37 lat obserwował dynamikę roślinności w jednym z cyrków źródliskowych na Mazurach; przez prawie 25 lat śledził regenerację boru sosnowego po pożarze. Każdy z wymienionych ciągów obserwacji to wiele tysięcy danych zgromadzonych w sposób doskonale przemyślany; obserwacji, które stały się podstawą znaczących odkryć. Należy do nich sformułowanie teorii synantropizacji szaty roślinnej oraz opisanie mechanizmów wnikania obcych gatunków do naturalnych zbiorowisk roślinnych. Efektem kilkudziesięciu lat obserwacji fenologicznych było ustalenie swoistości rytmiki sezonowej zbiorowisk leśnych, która tylko w niewielkim stopniu podlega modyfikacji pod wpływem aktualnych zjawisk meteorologicznych. Ważnym odkryciem stało się wykazanie stymulującego wpływu buchtowania dzika na rozmnażanie się niektórych roślin oraz roli tego zoogenicznego czynnika w kształtowaniu fitocenozy grądu. O dużej biocenotycznej roli martwego drewna i kory drzew o rozwiniętej architekturze było już wcześniej wiadomo, jednak dopiero zespołowe badania pod kierunkiem prof. Falińskiego pozwoliły na dokładny ilościowy opis oraz interpretację tych zjawisk. Wtórna sukcesja roślinności ma bogate piśmiennictwo, ale niewielu badaczom udało się opisać kompletny ciąg sukcesyjny prowadzący od ugoru po w pełni wykształcone zbiorowisko leśne oraz tak precyzyjnie uchwycić i przedstawić znaczenie mechanizmów populacyjnych w tym procesie, jak to zostało uczynione dla gruntów porolnych na przedpolu Puszczy Białowieskiej. Do szczególnie cennych osiągnięć uczonego zaliczyć trzeba poznanie biologii populacji dwupiennych drzew i krzewów oraz wykazanie ich ogromnej roli we wtórnej sukcesji roślinności. (Pełny przegląd wspomnianej problematyki badawczej na stałych powierzchniach można znaleźć w tomie Phytocoenosis – Supplementum Bibliographiae Geobotanicae 5 (2004)).

Janusz Faliński był człowiekiem wielkiej pracowitości, o czym świadczy nie tylko ogrom przedsięwzięć badawczych i wykonanych w ich ramach obserwacji, lecz także dorobek obejmujący kilkaset napisanych przez siebie i zredagowanych prac. Obok doskonałych artykułów publikowanych w najlepszych czasopismach międzynarodowych, znajdziemy oryginalne podręczniki, przewodniki warsztatowe i mistrzowsko opracowane wydawnictwa popularnonaukowe. Mając wspaniałe wyczucie środowiska przyrodniczego i rzadki dar dostrzegania problemów na styku różnych dyscyplin, stał się spiritus movens wielu niekonwencjonalnych projektów badawczych, które zaowocowały oryginalnymi wynikami i weszły na trwałe do nauki. Wciąż popularne jest jego monograficzne opracowanie dynamiki lasów białowieskich wydane w roku 1986 w Wydawnictwie Dr W. Junk w Holandii Vegetation dynamics in temoperate lowland primeval forest. Ecological studies in Białowieża forest. Trzytomowe dzieło na temat kartografii geobotanicznej wydane w latach 1990–1991 stanowi wzorzec wszechstronności i dokładności opracowania całokształtu tej problematyki. W roku 2000 profesor zainicjował powstanie serii metodycznych podręczników obejmujących różne działy geobotaniki. Sam napisał jedną z pierwszych pozycji tej serii, Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych (2001). Stanowi ona podsumowanie doświadczeń zdobytych w ciągu pół wieku badań na stałych powierzchniach i świadczy o ogromnej konsekwencji w rozwijaniu zarówno tego kierunku prac, jak i związanego z nim warsztatu naukowego. Wspomniany podręcznik jest równocześnie świadectwem rzadkiej w dzisiejszym świecie naukowym wierności swoim zainteresowaniom – w świecie, w którym pojawiające się i zanikające mody na coraz to „nowe” i „atrakcyjne” problemy nie sprzyjają tego typu wytrwałości.

Przedstawione dokonania naukowe to zaledwie część bogatego życiorysu naukowego prof. Falińskiego. Nie można pominąć jego różnorodnej działalności organizatorskiej i dydaktycznej. Przez niemal pół wieku ten uczony był jedną z najaktywniejszych postaci w polskiej botanice. W poczuciu odpowiedzialności za stan polskiej geobotaniki przez wiele lat kierował Sekcją Geobotaniczną Polskiego Towarzystwa Botanicznego, animując niemal całe środowisko ekologów roślin i geobotaników. Wiele zrobił dla ochrony Puszczy Białowieskiej; od 1991 roku przewodniczył Radzie Naukowej Białowieskiego Parku Narodowego, angażując się we wszystkie niemal przedsięwzięcia służące ochronie tego unikalnego kompleksu leśnego. Po jego śmierci działalność tę uczczono specjalną tablicą pamiątkową u wejścia do Parku. Rozwinął także szeroką współpracę z liczącymi się ośrodkami zagranicznymi i przez kilka dziesięcioleci był wspaniałym ambasadorem polskiej geobotaniki na gruncie międzynarodowym. Posiadał przy tym rzadki dar zjednywania ludzi do podejmowania i prowadzenia wspólnych przedsięwzięć badawczych czy wydawniczych. Dość wspomnieć jego wieloletnie badania we Włoszech czy na Syberii. Jak nikt inny, gromadził wokół siebie rzesze zarówno młodych i początkujących, jak i dojrzałych już naukowców, inspirując ich swoimi pomysłami, zachęcając do refleksji nad własną pracą twórczą i do podejmowania nowych wyzwań. Zrobił wiele dobrego dla polskiej botaniki, nie tylko jako naukowiec, lecz także jako człowiek, który posiadał niepospolitą umiejętność radowania się naukowymi dokonaniami i sukcesami innych.

Zmarł nagle w Białowieży 11 listopada 2004 roku, wkrótce po przeniesieniu na emeryturę. Tak jak pragnął, został pochowany w Białowieży, z którą związał całe swoje życie, a jego pogrzeb zgromadził kwiat botaniki polskiej ze wszystkich ośrodków akademickich kraju.

1„Wiadomości Botaniczne” 1996, t. CXXVI, nr 3–4.