Stefan Kieniewicz

Urodzony 20 IX 1907 w Dereszewiczach na Białorusi. Studia historyczne na UAM (1925–1930), doktorat tamże (1934). Od 1946 roku w Instytucie Historycznym UW, kierownik Katedry Historii XIX wieku. Habilitacja na UJ (1946). Profesor UW (1949). Profesor zwyczajny (1958). Pracownik Instytutu Historii PAN (1953–1968).

Historyk i archiwista, badacz historii Polski XIX wieku.
Pracownik Archiwum Skarbowego w Warszawie (1937–1944). Podczas wojny w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK.
Członek TNW (1950), PAN (1965), Polskiego Towarzystwa Historycznego, Węgierskiej Akademii Nauk (1975). Członek i przewodniczący (1969–1984) Komitetu Nauk Historycznych PAN.
Redaktor naczelny „Przeglądu Historycznego” (1953–1992). Przewodniczący Rady Naukowej Polskiego Słownika Biograficznego (1976–1992).
Zmarł 2 V 1992 w Konstancinie koło Warszawy.

Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., Warszawa 1935; Czyn polski w dobie Wiosny Ludów, Warszawa 1948; Rewolucja polska 1846 roku, Warszawa 1950; Ruch chłopski w Galicji w 1846 r., Warszawa 1951; Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1954; Historia Polski 1795–1918, Warszawa 1968; Powstanie styczniowe, Warszawa 1972.

A. Śródka, Uczeni Polscy XIX-XX stulecia, Warszawa 1994, s. 193–194.

JERZY SKOWRONEK

STEFAN KIENIEWICZ*

1907–1992

 

Dnia 2 maja 1992 roku po krótkiej, ciężkiej chorobie zmarł Stefan Kieniewicz, profesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego i członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk. Należał do wąskiego grona najwybitniejszych współczesnych historyków polskich, a dzierży bez wątpienia palmę pierwszeństwa w dziedzinie badań polskich powstań i ruchu narodowego w XIX stuleciu.

Jego losy złożyły się na jedną z typowych dróg życiowych polskiej inteligencji przełomu XIX i XX wieku. Urodzony 20 IX 1907 roku w rodzinie ziemiańskiej w Dereszowiczach na Polesiu już w dzieciństwie w 1919 roku musiał porzucać wraz z rodziną majątek i w Warszawie u progu Niepodległej Polski szukać niełatwego chleba za pomocą pracy umysłowej. Po ukończeniu studiów historycznych na Uniwersytecie Poznańskim w 1930 roku u Adama Skałkowskiego doktoryzował się u Marcelego Handelsmana na Uniwersytecie Warszawskim w 1934 roku, a po pięciu latach opublikował świetną biografię Adama Sapiehy (1828–1905), która miała być podstawą habilitacji.

W czasie okupacji niemieckiej – zgodnie ze swym temperamentem i najgłębszym powołaniem, zaangażował się do pracy w Biurze Informacji i Propagandy Armii Krajowej, pisząc artykuły do prasy podziemnej i ekspertyzy, w których bardzo dobrze wykorzystywał swą wiedzę historyczną i umiejętność gruntownej analizy wielkich wydarzeń politycznych. Dostawszy się do niewoli niemieckiej w momencie kapitulacji powstańczego Powiśla, ostatnie kilka miesięcy spędził w jednym z obozów koncentracyjnych związanych z Dachau. Powrócił do kraju, by tu rzetelnie rozwijać badania nad polskim ruchem narodowym w epoce porozbiorowej.

Efektem jego imponującej, żmudnej, ale z pasją wykonywanej pracy uczonego jest około 830 publikacji, w tym kilkadziesiąt książek, przygotowanie ponad 150 magistrów historii, kilkudziesięciu doktorów, kilku doktorów habilitowanych i profesorów – najbardziej wartościowy składnik dwóch generacji historyków dziejów polskich w tym najtrudniejszym porozbiorowym okresie (niektórzy z nich z powodzeniem rozwijają badania nad drugim, równie trudnym okresem – II wojny światowej i powojennym).

Miał świetnych, bodajże najlepszych z możliwych, mistrzów – Adama M. Skałkowskiego na Uniwersytecie Poznańskim, Marcelego Handelsmana w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego i Józefa Feldmana z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pierwszemu zawdzięczał świetne opanowanie i stosowanie zasad krytyki naukowej, „nieschlebianie – jak sam wspominał – nawet najbardziej popularnym legendom, nie przyjmowanie bezkrytyczne potocznych sądów, a szukanie własnych dróg dochodzenia do prawdy poprzez koronkowe splatanie i konfrontowanie źródeł najrozmaitszej proweniencji”. Drugiemu – kształcenie szerokiej wyobraźni historycznej kreującej dynamiczny obraz wielkich wydarzeń i problemów historycznych bez gubienia się w szczegółach i szczególikach i ich szlifowaniu. Trzeciemu – wprowadzenie w świat konkretnych badań dziejów polskiej myśli politycznej, dziejów Galicji, ale także stosunków polsko-niemieckich. Wszystkim mistrzom zawdzięczał umiejętność ciągłego wzbogacania i świetnego wykorzystywania wielkiej erudycji historycznej.

Do II wojny światowej pracował w archiwum w Warszawie, mimo że należał do grona wybitnych uczniów Handlesmana – z Tadeuszem Manteufflem i Aleksandrem Gieysztorem na czele. To oni ściągnęli go w 1946 roku do Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Tak oto debiutował w trudnej dydaktyce uniwersyteckiej i pracy naukowej w pełnym wymiarze – po trudnych doświadczeniach wojennych i w wieku, gdy wielu ludzi zaczyna spokojnie liczyć czas do emerytury... Z Instytutem Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego związany był do emerytury w 1977 roku, a tak naprawdę – do ostatnich miesięcy swego życia pracował tu bardzo owocnie – zarówno w sferze dydaktycznej, jak i naukowej. Tu również został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego (1949) i zwyczajnego (1958), przez niemal 20 lat kierując największą katedrą obejmującą dzieje XIX wieku. Przez wiele lat pracował również w Instytucie Historii PAN, organizując tam badania naukowe nad dziejami Polski XIX wieku, kierując nimi i opracowaniem tomu wielkiej serii „Historii Polski” poświęconego okresowi 1795–1864.

Badania dziejów Polski epoki porozbiorowej, pisarstwo naukowe i popularnonaukowe było prawdziwą radosną pasją życia profesora. Ukochanej pracy poświęcił najdokładniej całe życie. Pracował – jak sam pisał – codziennie, w świątek – piątek od godziny 8 rano do 20–21, do skrajnego minimum ograniczając swe życie towarzyskie, wypoczynek i urlopy. Pogodnie rezygnował z przyjemności w postaci brydża, oglądania programów telewizyjnych, lżejszej lektury czy urlopowej turystyki (choć zawsze miał ciekawość świata i wielki dar jego celnego obserwowania).

Imponujące rezultaty osiągnął profesor jako współwydawca (a raczej główny wydawca) źródeł do dziejów polskiego ruchu narodowego – wielkich serii „Powstanie styczniowe. Dokumenty i materiały” i dokumentacji polskich konspiracji narodowych zaboru rosyjskiego, a po części austriackiego, w latach 1832–1855 („Polskie ruchy społeczno-polityczne i życie literackie”), wydawca wielu pamiętników, korespondencji, zeznań śledczych, najważniejszych bogatych wyborów źródeł do dziejów Polski i Galicji w XIX stuleciu oraz roku 18461.

W bogatej, imponującej różnorodnością tematyce badań i publikacji profesora bezwzględnie dominowały sprawy polskiego ruchu narodowego oraz kształtowania się narodu i społeczeństwa polskiego w XIX i XX stuleciu – przede wszystkim w epoce powstań narodowych 1794–1864. Zainteresowanie tymi problemami wyniósł ze swych dziecinnych lektur o historii powstania styczniowego i z rodzinnej tradycji – w której istotne miejsce zajmowała śmierć jego przodka – Hieronima Kieniewicza – organizatora i przywódcy spisku kazańskiego w okresie tegoż powstania. Tej tematyce poświęcił profesor około 650 publikacji. Zdecydowany prymat zdobyła tu problematyka historii powstania styczniowego, której profesor poświęcił około 40 lat życia. Badaniami objął genezę powstania, tzn. niemal cały ruch narodowy w latach 1857–1862, koncentrując uwagę na sprawach organizacji, idei i działań tego ruchu, jego poszczególnych ogniw i samodzielnych kół. W istocie rzeczy badaniom nad tym powstaniem nadał rangę specjalizacji – stworzył i w dużym stopniu zrealizował jej program (z wyjątkiem problematyki wojskowej i międzynarodowej). Przewertował wszelkie dostępne źródła drukowane i rękopiśmienne w zbiorach bibliotecznych i archiwalnych, krajowych i zagranicznych, nie wyłączając brytyjskich i amerykańskich. Efektem były setki studiów, artykułów, przyczynków i biogramów związanych z dziejami tego powstania, ale przede wszystkim – Powstanie styczniowe (Warszawa 1972 i 1983) – pierwsza synteza o takim zakresie. Uwzględnił w niej wszystkie podstawowe wątki dziejów insurekcji i kilkuletnich do niej przygotowań. Dominują w niej sprawy polityczno-organizacyjne, tzn. kształtowanie i funkcjonowanie struktur konspiracyjnych, a następnie władz powstańczych, ich główne inicjatywy i działalność polityczna, organizacyjna, propagandowa i militarna.

Stopniowo coraz więcej miejsca w badaniach i publikacjach profesora zajęły sprawy ówczesnych elit politycznych polskiego społeczeństwa – dociekanie mechanizmów kształtujących ich postawy i oddziaływanie na społeczeństwo. Polem obserwacji i analiz stały się tu przede wszystkim środowiska i elity konspiracyjne, ale również liderzy innych, bardziej umiarkowanych obozów politycznych. Do klasycznych prac profesora na ten temat, które nie straciły w żadnym stopniu swej wartości, należy monografia o przywódcy obozu białych Andrzeju Zamoyskim i rozbieżnościach między nim a margrabią Aleksandrem Wielopolskim oraz próby ustalenia roli innych reprezentantów elity tego obozu z zaangażowanym w ruchu bankierem żydowskiego pochodzenia Leopoldem Kronenbergiem na czele2.

W żadnym momencie swej intensywnej pracy profesor nie stawał się historykiem jednego tematu czy jednego krótkiego okresu. Jego twórczość dobitnie świadczy, że był rzetelnym badaczem epoki powstań narodowych, a nawet szerzej – epoki porozbiorowej. Zaczynał swe profesjonalne zainteresowania historyczne od okresu Sejmu Wielkiego i powstania kościuszkowskiego. Stopniowo w kręgu jego dociekań znalazły się polska Wiosna Ludów 1846–1848 (łącznie z działaniami Polaków w innych krajach) oraz konspiracje i próby insurekcji okresu międzypowstaniowego. Nieco mniej interesował się problemami Wielkiej Emigracji i okresu popowstaniowego. Ale i tu zaznaczył swą obecność kilkoma studiami szczegółowymi, a nade wszystko – świetnymi publikacjami z pogranicza monografii i szerszych ujęć popularnonaukowych, gdzie znajdujemy zarówno wykorzystanie i gruntowną analizę źródeł, jak i zwłaszcza cenne, oryginalne uogólnienia i próby syntezy. W ten sposób poprzez analizę poglądów i działań Joachima Lelewela pokazał przyczyny i mechanizmy klęsk nurtu umiarkowanego w łonie Wielkiej Emigracji, a w świetnych szkicach „o ludziach pracy organicznej” nie tylko przypomniał najważniejsze inicjatywy organicznikowskie w ciągu stulecia, ale znacznie rozszerzył ich zakres, wskazał ich rzeczywiste miejsce w naszych dziejach i wzajemne relacje między pracą organiczną a inicjatywami konspiracyjnymi i powstańczymi3.

Dzięki świetnej organizacji pracy i jej efektom profesor stał się również wybitnym specjalistą z zakresu dziejów Warszawy (szczególnie w sprawach jej udziału w ruchu narodowym, ale nie tylko) i Uniwersytetu Warszawskiego4.

Profesor Kieniewicz był niewątpliwie najlepiej przygotowanym historykiem do opracowania dziejów epoki powstań narodowych. Uwzględnił w swych badaniach niemal wszystkie dziedziny i ważne problemy tego okresu, a zarazem wszystkie zabory. Fundamentalna praca o powstaniu styczniowym i wiele wypowiedzi na konferencjach naukowych, prelekcje, wywiady itd. dowodzą, że profesor wypracował już podstawowe tezy i opinie tworzące ramy takiej syntezy. Wielka szkoda, że nie zdołał zrealizować tego trudnego, ale zrazem fundamentalnego zadania.

Klarowną konstrukcją, precyzyjnym wykładem i dobrymi proporcjami odznaczają się wszystkie inicjatywy podręcznikowe profesora – od pomocniczego podręcznika Historii Polski epoki porozbiorowej dla nauczycieli poprzez fragmenty wzmiankowanego tomu II obszernej Historii Polski przygotowanej przez Instytut Historii PAN do jednotomowej Historii Polski 1795–1918, dotychczas ośmiokrotnie wznawianej.

Ten wybitny badacz z całą rzetelnością angażował się także w różne formy popularyzacji historii. Opublikował kilkanaście świetnych esejów popularnonaukowych na podstawowe tematy z dziejów epoki porozbiorowej. Pracował nad nimi niemal równie gruntownie, jak nad typowymi studiami naukowymi. Starał się jedynie nadać im znacznie prostszą i bardziej interesującą formę, bez spłycania problemu.

Nieco sceptycznie traktował „nowinki”, tak entuzjastycznie wprowadzane do tradycyjnych metod i form badań naukowych historyka. Ale równocześnie gruntownie wzbogacał tematykę swych badań i problematykę swych refleksji naukowych – zwłaszcza w formie referatów, odczytów itp. W ostatnich kilkunastu latach było ich kilkadziesiąt, a znaczna część stworzyła główny zrąb pięknego skłaniającego do myślenia i zadumy tomu esejów pisanych i publikowanych w ciągu 35 lat5.

Do niewątpliwych osiągnięć profesora należał bardzo aktywny udział w pracach redakcji Polskiego Słownika Biograficznego, a przede wszystkim – ponad trzydziestopięcioletnie kierowanie redakcją jednego z dwu najważniejszych czasopism historycznych, „Przeglądu Historycznego”. Wszyscy współpracownicy pisma podziwiali systematyczną, drobiazgową pracę profesora i nad podniesieniem wartości merytorycznych, i nad nadaniem maksymalnej klarowności i zwięzłości każdemu artykułowi.

Dla kilku (a może kilkunastu?) setek uczniów był i pozostanie niedościgłym wzorcem mistrza. Imponował szacunkiem dla wysiłku i samodzielnej, choćby nieporadnej myśli każdego z uczestników seminariów czy członków zespołów, którymi kierował, dyskretnym naprowadzaniem na drogi systematycznego doskonalenia warsztatu naukowego, precyzji, lakoniczności i poprawności słowa. Nie stosował żadnych wyraźnych pochwał wobec tych lepszych, ale też nie gnębił jakimkolwiek gestem czy dobitnie wyrażaną negatywną opinią tych gorszych czy najgorszych uczestników seminarium.

Cieszył się naprawdę powszechnym szacunkiem i sympatią nie tylko swych uczniów i współpracowników, ale całego środowiska historyków. Pięknym, trwałym świadectwem tego uznania pozostaną dwie księgi jubileuszowe przygotowane naprawdę spontanicznie przez grono uczniów i przyjaciół6.

Pod koniec 1991 roku jego uczniowie zaczynali zastanawiać się nad jakąś formą uczczenia 85 rocznicy urodzin profesora, choćby w skromnej, kameralnej formie... Jego śmierć, w pełni sił twórczych i w toku realizacji kolejnych prac, zaskoczyła wszystkich. Pozostał po profesorze Kieniewiczu nie tylko głęboki smutek, lecz także świadomość straty oraz pustki, której nie sposób będzie wypełnić.

*Tekst opublikowany pierwotnie jako: In Memoriam. Stefan Kieniewicz (20 IX 1907–2 V 1992), „Kwartalnik Historyczny” 1992, nr 4, s. 165–168.

1Zwłaszcza – Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym. Zdzisław Janczewski, Karol Majewski, Oskar Awejde, Władysław Daniłowski, Wrocław 1956; Z. Padlewski, Listy rodzinne, „Przegląd Historyczny” 1976, z. 2, s. 244–268; Z. Padlewski, Listy przedzgonne, „Regiony” 1977, nr 1, s. 5–42; R. Rogiński, Zeznania i wspomnienia, Warszawa 1983; Józefa Władysława Ruckiego relacja o kampanii własnej, „Teki Archiwalne” 1992, s. 15–38; Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, Warszawa 1967; J. Łukaszewski, Pamiętniki z lat 1862–1864, Wrocław 1973; S. Wilska, Pamiętniki o Ignacym Chmieleńskim, Wrocław 1952; T. Bobrowski, Pamiętniki mojego życia, t. I-II, Warszawa 1979; Przemiany społeczne i gospodarcze w Królestwie Polskim (1815–1830). Wybór tekstów źródłowych, Warszawa 1951 (świetny syntetyczny wstęp); Rok 1848 w Polsce, Wybór źródeł, Warszawa 1948; Rewolucja polska 1846 roku. Wybór źródeł, Wrocław 1950; Galicja w dobie autonomicznej (1850–1914). Wybór źródeł, Wrocław 1952; Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795–1864 (wspólnie z T. Menclem i W. Rostockim), Warszawa 1956.

2Między ugodą a rewolucją. Andrzej Zamoyski w latach 1861–1862, Warszawa 1962; Listy Leopolda Kronenberga do Mieczysława Waligórskiego z 1863 roku, Wrocław 1955.

3S. Kieniewicz, Samotnik brukselski. Opowieść o Joachimie Lelewelu, Warszawa 1960 (wyd. 2, uzupełnione, Warszawa 1964); Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, Warszawa 1964.

4Zwłaszcza: S. Kieniewicz, Dzieje Warszawy, t. III: Warszawa w latach 1795–1918, Warszawa 1976; Warszawa w dobie powstania styczniowego, [w:] Z bohaterskiej przeszłości Warszawy 1794–1864, Warszawa 1961, s. 152–175; S. Kieniewicz, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1954 i następne trzy wydania – 1956, 1965 i 1983.

5Idem, Historyk a świadomość narodowa, Warszawa 1982.

6Wiek XIX. Prace ofiarowane Stefanowi Kieniewiczowi w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1962; Losy Polaków w XIX-XX w. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi w osiemdziesiątą rocznicę Jego urodzin, Warszawa 1987 (tu – pełna bibliografia jego publikacji).