Tadeusz Jaczewski

Urodzony 1 II 1899 w Petersburgu. Studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym uniwersytetu w Piotrogrodzie. Pracownik Muzeum Zoologicznego Rosyjskiej Akademii Nauk. Asystent w Zakładzie Zoologii UW (1920). Doktorat na Uniwersytecie Poznańskim (1925). W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania. Docent UW (od 1946), profesor (1948). Kierownik Zakładu (Katedry) Zoologii Systematycznej, dyrektor Instytutu Zoologii (1952–1953). Prorektor UW (1950–1952).

Entomolog; badania nad systematyką pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera). Znawca taksonomii i nomenklatury zoologicznej.
Uczestnik ekspedycji naukowej Polskiego Państwowego Muzeum Przyrodniczego do Brazylii (1921–1924). Pracownik tegoż muzeum (1924–1939): kustosz, następnie dyrektor (od 1937).
Członek TNW, Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej oraz Stałego Komitetu Międzynarodowych Kongresów Zoologicznych.
Członek PAN (1952), przewodniczący Komitetu Zoologicznego PAN (1952–1957), dyrektor Instytutu Zoologicznego PAN (1953–1959).
Zmarł 25 II 1974 w Warszawie.

Badania terenowe nad występowaniem pluskwiaków wodnych w zbiornikach polskiego Pobrzeża Bałtyku, tudzież uwagi ogólne o zespołach ekologicznych wioślaków (Corixidae), Suwałki 1935; Allgemeine Züge der geographischen Verbreitung der Wasserhemipteren, „Archiv für Hydrobiologie” 1937, nr 31.

K. Kisielewska, In memoriam: Prof. Tadeusz Jaczewski (2.1.1899–2.25.1974), „Wiadomości Parazytologiczne” 1974, nr 20(4).

TOMASZ MAJEWSKI

TADEUSZ JACZEWSKI

1899–1974

 

Polska zoologia wiele zawdzięcza profesorowi Uniwersytetu Warszawskiego Tadeuszowi Jaczewskiemu, znakomitemu entomologowi i inicjatorowi opracowanych zespołowo, podstawowych monograficznych wydawnictw z zakresu zoologii systematycznej i faunistyki, dyrektorowi Państwowego Muzeum Zoologicznego i Instytutu Zoologicznego PAN, wychowawcy trzech pokoleń polskich zoologów. Tadeusz Jaczewski urodził się 1 lutego 1899 roku w Petersburgu. Jego ojciec, Leonard Jaczewski, który zresztą zmarł w tym samym roku, geograf i geolog, był profesorem Jekaterynosławskiej Wyższej Szkoły Górniczej. W 1916 roku, po ukończeniu gimnazjum klasycznego, wstąpił na Wydział Fizyko-Matematyczny uniwersytetu w Piotrogrodzie. Specjalizował się tu w zoologii; w 1919 roku ukończył studia i zatrudniony w Muzeum Zoologicznym Rosyjskiej Akademii Nauk rozpoczął pracę nad systematyką pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera), pracę tę kontynuował przez całe swoje życie.

W 1920 roku opuścił szczęśliwie bolszewicką Rosję i osiadł w Warszawie. Uzupełnił studia na Uniwersytecie Warszawskim, pracując jednocześnie jako młodszy asystent w Zakładzie Zoologii pod kierunkiem prof. Konstantego Janickiego, światowej sławy nematologa. Wziął udział w III powstaniu śląskim. Od grudnia 1921 do marca 1924 roku uczestniczył w ekspedycji naukowej do Brazylii, organizowanej przez Polskie Państwowe Muzeum Przyrodnicze. W czasie podróży zmarł kierownik wyprawy Tadeusz Chrostowski i Jaczewski objął jej kierownictwo. Do kraju przywiózł cenne zbiory przyrodnicze. Celem ekspedycji, pierwszej tego typu organizowanej przez wskrzeszone Państwo Polskie, było nie tylko gromadzenie okazów przyrodniczych, lecz także miała ona inne cele. Udała się w miejsca, gdzie skupiali się Polacy, którzy wyemigrowali w swoim czasie do Brazylii w celach zarobkowych i po wyjeździe mieli słaby kontakt z krajem ojczystym. Przybywający do nich polscy naukowcy uświadamiali ich o powstaniu niepodległego Państwa Polskiego, dysponującego własnym rządem i własnymi instytucjami naukowymi. Nawiązane przez polskich zoologów kontakty z emigrantami były jednym z owoców wyprawy.

W latach 1924–1939 Jaczewski pracował w Państwowym Muzeum Przyrodniczym, kolejno jako kustosz, kierownik Działu Owadów, wreszcie (od 1937) kierownik Muzeum. Instytucja ta zawdzięczała mu wiele: dzięki jego pracy Muzeum Zoologiczne stało się centralną w kraju placówką badań systematycznych i faunistycznych, planowo gromadziło zbiory, kształciło specjalistów, a gromadzona w nim biblioteka stała się największą tej specjalności we Polsce. W 1925 roku Jaczewski uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie Poznańskim, broniąc wykonanej pod kierunkiem promotora Jana Grochmalickiego rozprawy Przegląd wioślaków (Corixidae) krajowych. Revision of the Polish Corixidae (1924). W 1936 roku habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim i jako docent zaczął wykładać tu zoogeografię i wstęp do systematyki. Kilkakrotnie wyjeżdżał za granicę (m.in. do Meksyku, Nowej Szkocji i Nowej Fundlandii). Podczas tych wypraw gromadził materiały zasilające później zbiory Muzeum Przyrodniczego. W 1937 roku wyjechał wraz z magistrem Zbigniewem Raabe na dwa miesiące do Niemiec, Holandii, Anglii i Belgii w celu zaznajomienia się z pracą tamtejszych muzealnych placówek zoologicznych i z myślą o wykorzystaniu dobrych, zagranicznych wzorów do prowadzenia warszawskiego Muzeum.

W czasie okupacji niemieckiej Jaczewski wykładał na tajnych kompletach liceum im. Hoffmanowej, brał udział w konspiracyjnej działalności Uniwersytetu Warszawskiego oraz w czynnych szkołach: w Prywatnej Szkole Rybackiej prof. Franciszka Staffa oraz w Szkole Sanitarnej dra Jana Zaorskiego, w której także odbywało się tajne nauczanie na poziomie uniwersyteckim. Włączył się w czynną walkę z okupantem w ramach Tajnej Organizacji Wojskowej i Kedywu, brał udział w akcjach dywersyjnych i sabotażowych, walczył w powstaniu warszawskim jako zastępca dowódcy kompanii w batalionie „Kiliński”. Po upadku powstania był więziony w kilku kolejnych oflagach. Do końca listopada 1946 roku pozostawał w Niemczech jako członek Centrali Szkolnictwa Polskiego i oficer łącznikowy do spraw Rewindykacji przy Polskiej Misji Repatriacyjnej. Miał tu duże zasługi przy odszukiwaniu mienia zagrabionego przez okupanta.

Po powrocie do kraju Tadeusz Jaczewski rozpoczął pracę w Ministerstwie Oświaty jako naczelnik Wydziału Studiów Przyrodniczych, a później doradca ministra szkół wyższych i nauki oraz pełnomocnik ministra w zakresie organizowania instytutów i katedr warszawskiego ośrodka naukowego. Pełniąc te funkcje, zdecydowanie popierał zmiany w organizacji polskiej nauki, wprowadzane na przełomie lat 40. i 50., w tym likwidację PAU, TNW i Kasy im. Mianowskiego. Aktywnie uczestniczył w przygotowaniach do I Kongresu Nauki Polskiej i w jego obradach. W początku lat 50. był zaangażowany w krzewienie tzw. nowej biologii. Brał czynny udział w konferencji agrobiologów, biologów i medyków w Kuźnicach (27 XII 1950–13 I 1951) oraz w Kursie Biologii w Dziwnowie (7 VII–7 VIII 1952). Od 1950 roku był kandydatem, później członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i aktywnie działał w uniwersyteckim Komitecie Uczelnianym Partii.

Jednocześnie pracował naukowo na Uniwersytecie Warszawskim. Jeszcze w grudniu 1946 roku został mianowany docentem etatowym na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. W lipcu 1948 roku otrzymał tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego zoologii systematycznej, a w maju 1954 – tytuł profesora zwyczajnego. Kierował Zakładem, później Katedrą Zoologii Systematycznej, a w latach 1952–1953 Instytutem Zoologii UW. W latach 1950–1952 był prorektorem Uniwersytetu. Do jego obowiązków należała także opieka nad odbudową zrujnowanych gmachów Uniwersytetu. Z końcem września 1969 roku przeszedł na emeryturę, prowadził jednak dalej na UW wykład zoografii i kierował pracami studentów.

Pracę na Uniwersytecie Warszawskim Jaczewski łączył przez pewien czas z działalnością na rzecz Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk, dawnego Państwowego Muzeum Przyrodniczego i Muzeum Zoologicznego. W latach 1953–1959 był dyrektorem Instytutu, przyczyniając się w dużym stopniu do jego rozbudowy i rozszerzenia zakresu działalności, w tym działalności wydawniczej.

Tadeusz Jaczewski specjalizował się w systematyce, rozmieszczeniu i ekologii wodnych pluskwiaków różnoskrzydłych z rodziny Corixidae (wioślaki) i był w tym zakresie światowym autorytetem. Do wybuchu wojny ogłosił 56 oryginalnych naukowych prac dotyczących tych owadów, po wojnie dalszych 28. Szczególną wagę mają monograficzne opracowania Revision of the Polish Corixidae (1924), Bemerkungen über die geographische Verbreitung der Corixidae (1928) i Allgemeine Züge der geographischen Verbreitung der Wasserhemipteren (1937), wreszcie był współautorem – z rosyjskim entomologiem Izjasławem Moisiejewiczem Kerżnerem – monograficznego opracowania rzędu Hemiptera (pluskwiaki różnoskrzydłe) w znanym pięciotomowym dziele Opredeliteľ nasekomych evropejskoj časti SSSR (1964).

Już pierwsza większa praca Jaczewskiego, cytowana wyżej rozprawa doktorska z 1924 roku, zyskała wysokie miejsce w światowym piśmiennictwie. Wprowadził w niej do systematyki wspomnianych owadów, jako ważne kryteria, szczegóły budowy aparatów genitalnych samców, co dało podstawy do nowej klasyfikacji przedstawicieli rodziny Corixidae. Chociaż tym właśnie owadom poświęcał najwięcej uwagi, uwzględniał w swoich opracowaniach także i inne pluskwiaki, nieraz luźno związane ze środowiskiem wodnym. W pracy habilitacyjnej Badania terenowe nad występowaniem pluskwiaków wodnych w zbiornikach polskiego Pobrzeża Bałtyku, tudzież uwagi ogólne o zespołach ekologicznych wioślaków (Corixidae) (1935), do której gromadził materiał w czasie czteroletnich badań terenowych, scharakteryzował badaną faunę pod względem zoogeograficznym i opisał prawidłowości jej występowania w różnych typach zbiorników. Dotychczasową wiedzę o zoogeografii pluskwiaków wodnych dał w ważnej, cytowanej wyżej pracy opublikowanej w niemieckim czasopiśmie „Archiv für Hydrobiologie” (1937). Po wojnie opublikował m.in. rewizje polskich gatunków z rodzajów Notonecta (1949, 1958) i Velia (1962) oraz prace oparte na bogatych materiałach głównie z krajów azjatyckich. W wielu swoich publikacjach opisał 47 nowych dla nauki gatunków (w tym 33 z rodziny Corixidae), cztery nowe rodzaje i trzy podrodzaje. Porządkował nomenklaturę i synonimikę nie tylko przedstawicieli naszej fauny. Opracował w tym celu bogaty materiał przywieziony do zbiorów Muzeum Przyrodniczego z wypraw do Ameryki Południowej i Meksyku. Zagraniczni badacze uznawali jego naukowy autorytet, przesyłając mu do opracowania owady pochodzące z dalekich krajów. Jego nazwiskiem nazwano co najmniej dziesięć nowo opisanych gatunków pluskwiaków i innych zwierząt.

Jaczewski był znakomitym znawcą problemów taksonomii i nomenklatury zoologicznej, od 1939 roku członkiem Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej. Zawdzięczamy mu inicjatywę wydania i udział w tłumaczeniu Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Zoologicznej (1963). Dzięki temu polscy zoologowie różnych specjalności mieli możność korzystania z tego ważnego dzieła, niezbędnego w pracy każdego systematyka, a w angielskim oryginale znajdującego się wówczas jedynie w nielicznych, zasobniejszych bibliotekach.

Redagował najważniejsze polskie periodyki zoologiczne. W okresie przedwojennym, w czasie pracy w Państwowym Muzeum Zoologicznym, przewodniczył komitetom redakcyjnym czasopism „Annales Musei Zoologici Polonici”, „Fragmenta Zoologica Musei Zoologici Polonici”, „Acta Ornithologica Musei Zoologici Polonici”. W okresie powojennym redagował „Annales Zoologici”, „Fragmenta Faunistica”, „Acta Ornithologica” i „Acta Theriologica”. Jak wspomina jego współpracownik i biograf, Maciej Mroczkowski, Jaczewski jako redaktor naczelny czasopism naukowych i utworzonych przez siebie wydawnictw zbiorowych omawiał każdą pracę naukową idącą do druku, „na żywo” ją poprawiając i wielokrotnie dyskutując z autorami. Uczył przy tym poprawności ujęcia tematu, przejrzystości formułowania myśli, wnosząc do każdej redagowanej pracy istotny wkład. Zadziwiał erudycją, znajomością języków (pięcioma władał biegle), wyjątkowo szerokimi horyzontami i wprost zadziwiającą pamięcią.

Brał czynny udział w kilku komisjach wydawniczych Ministerstwa Oświaty i Polskiej Akademii Nauk, w latach 1951–1954 był kierownikiem naukowym Redakcji Wydawnictw Biologicznych Państwowego Wydawnictwa Naukowego. Nauczanie zoologii było zresztą jednym z jego ważniejszych zainteresowań. W okresie międzywojennym przez kilka lat pracował dodatkowo, nauczając w szkołach średnich (w 1931 roku uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich w zakresie biologii i nauki obywatelskiej). Swoje doświadczenia w nauczaniu wykorzystał, wydając wraz z żoną podręcznik zoologii dla I klasy gimnazjum, umieszczał liczne artykuły w wydawnictwach dla nauczycieli biologii, wykładał na wielu konferencjach i kursach dla nauczycieli. Udzielał się w Polskim Towarzystwie (później Związku) Entomologicznym, którego był jednym z pierwszych członków, przez 20 lat wiceprezesem, a od 1967 członkiem honorowym. W „Polskim Piśmie Entomologicznym”, organie Towarzystwa, zamieszczał regularnie omówienia świeżo ukazujących się prac i książek dotyczących owadów wodnych, wchodził w skład komitetu redakcyjnego tego pisma. Był członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk od początku jej istnienia, w latach 1952–1957 przewodniczącym Komitetu Zoologicznego PAN. Od 1958 roku był członkiem Stałego Komitetu Międzynarodowych Kongresów Zoologicznych, członkiem Królewskiego Towarzystwa Entomologicznego w Londynie, a od 1973 – członkiem honorowym Wszechzwiązkowego Towarzystwa Entomologicznego przy AN ZSRR.

Profesor Jaczewski interesował się także historią swojej specjalności. Komórce historycznej Instytutu Zoologii PAN przekazał swoją niezmiernie bogatą spuściznę archiwalną. Był członkiem Komitetu Historii Nauki i Techniki PAN oraz przewodniczącym jego Sekcji Historii Zoologii. Aktywnie uczestniczył – aż do śmierci – w pracach nad Słownikiem biologów polskich (ukazał się drukiem w 1987 roku), wchodził w skład czteroosobowego, powołanego w 1963 roku zespołu redakcyjnego, a od 1966 był w składzie Komitetu Redakcyjnego.

Wreszcie wspomnieć należy o umiejętności Tadeusza Jaczewskiego skupiania wokół siebie współpracowników w celu realizacji zespołowych, zakrojonych na wielką skalę przedsięwzięć wydawniczych. Był inicjatorem kilku inicjatyw, które prowadził przez wiele lat, wkładając w tę pracę wiele czasu i energii. Zrealizowane na najwyższym światowym poziomie, pozostaną one, szczególnie trzy pierwsze z wymienionych niżej – tak przypuszcza autor tego szkicu – trwałą i najważniejszą z punktu widzenia przyszłych historyków częścią naukowego dorobku prof. Jaczewskiego.

Pierwsze – to Fauna słodkowodna Polski. Wydawnictwo zaplanowane początkowo na 37 zeszytów, pierwszy z nich wyszedł drukiem w 1935 roku. Oryginalnie i niezwykle starannie zaplanowane edytorsko, redagowane przez Tadeusza Jaczewskiego, wówczas kustosza w Państwowym Muzeum Zoologicznym, i Tadeusza Wolskiego, profesora zoologii Wolnej Wszechnicy Polskiej i kustosza w PMZ. Na stronie tytułowej pierwszych tomów tej serii wymienieni są potencjalni autorzy, w sumie 25 nazwisk uczonych ze wszystkich polskich ośrodków naukowych. W ciągu kilku lat przedwojennych ukazało się w Wydawnictwie Kasy im. Mianowskiego pięć tomików obejmujących taką tematykę jak: gąbki (1935), ssaki (1935), pijawki (1936), jętki (1936) i ptaki (1938). Po wojnie, w latach 1951–1953, ci sami redaktorzy, Jaczewski i Wolski, zdołali wydać jeszcze trzy tomiki, w innej, standardowej już szacie edytorskiej. Wydawnictwo zostało wznowione dopiero w roku 1974 przez innych już redaktorów i do dziś jest kontynuowane.

Druga chronologicznie seria, zainicjowana przez Polski Związek Entomologiczny, to Klucze do oznaczania owadów Polski. Zorganizowanie tego wydawnictwa zostało powierzone Jaczewskiemu na Walnym Zgromadzeniu Związku w styczniu 1952 roku. Do końca życia przewodniczył Komitetowi Redakcyjnemu Kluczy. Jest to publikacja wzorowo przemyślana i realizowana pod względem edytorskim, przynosząca chlubę polskiej entomologii. Jej pierwszy zeszyt poświęcony kornikom i wyrynnikom wyszedł w 1954 roku, a ostatni pod redakcją Jaczewskiego, nr 93, w 1976 roku. Jaczewski osobiście czuwał nad kształtem każdego zeszytu, namawiał do współpracy kolejnych autorów, pokonywał różnego rodzaju problemy redakcyjne i drukarskie.

Trzecią serią wydawniczą kierowaną przez Jaczewskiego jest Katalog fauny Polski. To także wydawnictwo o starannie przemyślanym układzie, podające aktualny stan znajomości rozmieszczenia zwierząt w Polsce. Są tu cytowane nazwy gatunków i synonimy starannie sprawdzane w oryginalnych źródłach, charakterystyka rozmieszczenia w Polsce (przy rzadszych gatunkach podane są stanowiska), pełna bibliografia źródeł. Jaczewski był przewodniczącym Kolegium Redakcyjnego Katalogu od pierwszego tomu wydanego w 1960 roku, a ostatnim redagowanym przez niego był tom 27, wydany już pośmiertnie, w 1976 roku.

Także jego inicjatywie (chociaż bezpośredni wkład jego pracy nie był już znaczny) zawdzięczają powstanie Popularne monografie zoologiczne, wychodzące od 1951 roku. Niewątpliwie decydującym był także udział Jaczewskiego w cennym w swoim czasie wydawnictwie Przewodnik dla posługujących się piśmiennictwem do oznaczania zwierząt krajowych (1954), choć jest on podpisany jedynie jako jeden z czterech redaktorów. W pracy nad tekstem tej niewielkiej objętościowo książki wzięło udział 32 autorów! Jak podkreśla Maciej Mroczkowski, uczeń i najbliższy współpracownik profesora w wydawaniu Kluczy....Katalogu..., Jaczewski kierował tymi seriami, wkładając w to ogromne ilości swojego czasu i energii.

Profesor Tadeusz Jaczewski zmarł 25 lutego 1974 roku w Warszawie, pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim.