Józef Chałasiński
Urodzony 17 II 1904 w Rudniku. Studia na UAM, doktorat (1927), adiunkt, od 1931 docent w Katedrze Socjologii i Filozofii Kultury. Od 1936 docent w Katedrze Socjologii i Historii Kultury UW, pracownik Państwowego Instytutu Kultury Wsi (1936–1939 dyrektor), wykładowca Wolnej Wszechnicy Polskiej. Profesor UŁ (1945–1962), kierownik Katedry Socjologii Ogólnej, Katedry Historii Filozofii i Myśli Społecznej (1950–1959) i I Katedry Socjologii (1959–1962), rektor UŁ (1949–1952). Wykłady na University of California w Berkeley (1958). W 1966 powrócił na UW, kierował Katedrą Socjologii Kultury (do 1968), pracował w Instytucie Socjologii do 1974.
Socjolog; jego zainteresowania naukowe dotyczyły socjologii narodu, kultury, wychowania oraz struktury społecznej; organizator badań empirycznych, wprowadził do socjologii polskiej na szeroką skalę badania terenowe.
Członek PAU (1948) i PAN (1952). Kierownik Zakładu Socjologii i Historii Kultury PAN (1956–1958). Redaktor m.in. „Przeglądu Socjologicznego” (1948–1979), „Kultury i Społeczeństwa” (1957–1966, 1970–1979). Doktor honoris causa UŁ.
Zmarł 5 XII 1979 w Warszawie.
Młode pokolenie chłopów, Warszawa 1938; Elementy socjologicznej teorii wychowania, Warszawa 1946–1947; Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej, Warszawa 1958; Kultura amerykańska, Warszawa 1962; Kultura i naród, Warszawa 1968; Rewolucja młodości, Warszawa 1969.
M. M. Drozdowski, Spór wokół twórczości Józefa Chałasińskiego, „Kwartalnik Historyczny” 1970, R. 77, z. 1; Biogramy uczonych polskich, cz. 1: Nauki społeczne, z. 1: A-J, Wrocław 1983.
Mało jest uczonych o dorobku naukowym tak głęboko i tak wszechstronnie odzwierciedlającym problemy okresu, w którym działali i tworzyli. Nawet wśród socjologów, u których zainteresowanie współczesnością jest samo przez się zrozumiałe, do wyjątków należą ci, którzy w swojej twórczości tak całościowo ukazują zagadnienia czasów, w których przyszło im żyć.
Do tej kategorii twórców należał zmarły w grudniu 1979 roku prof. Chałasiński, socjolog i uczony o wyjątkowym wyczuciu ważnych spraw społecznych i zaangażowaniu w postrzegane wokół siebie problemy.
Zainteresowania naukowe skoncentrował Józef Chałasiński głównie na problematyce polskiej, choć często wykraczał poza sprawy krajowe. W swych studiach analizuje on także obce społeczeństwa o różnym stopniu rozwoju, jak na przykład Stany Zjednoczone czy kraje afrykańskie, znajdując w tym punkt odniesienia dla spraw własnego narodu.
Twórczość Józefa Chałasińskiego uczonego humanisty nieprzeciętnej miary odznacza się szeroką perspektywą w ujmowaniu spraw społecznych, niezwykłą zdolnością dostrzegania problemów i formułowania nowych zagadnień. W swojej bogatej twórczości naukowej i publicystycznej podejmował wszystkie najważniejsze współczesne problemy społeczne naszego narodu.
Spróbujemy te zagadnienia usystematyzować chociaż z grubsza. Zainteresowania społeczne Chałasińskiego rozwijały się w okresie jego dorastania, a później były odbiciem sytuacji i wydarzeń, w których uczestniczył.
Urodzony w 1904 roku miał dziesięć lat, kiedy wybuchła I wojna światowa, a czternaście, kiedy Polska odzyskała niepodległość. W 1920 roku, pod wpływem patriotycznego uniesienia szesnastoletni uczeń wstępuje do wojska i aktywnie przeżywa wydarzenia w nowo odrodzonej ojczyźnie.
Józef Chałasiński kończy studia socjologiczne w Poznaniu pod kierunkiem prof. Floriana Znanieckiego, który po I wojnie światowej powrócił do kraju ze Stanów Zjednoczonych opromieniony sławą, jaką przyniosło mu współautorstwo (z Williamem Thomasem) dzieła o chłopie polskim w Europie i Ameryce.
Po studiach Józef Chałasiński pracuje przez kilka lat na Uniwersytecie Poznańskim. Tam też uzyskuje tytuły doktora i docenta. Następnie odbywa trzyletni staż w Stanach Zjednoczonych i Anglii jako stypendysta Fundacji Rockefellera. Od 1936 roku rozpoczyna pracę w Uniwersytecie Warszawskim, obejmując jednocześnie kierownictwo powstałego w stolicy Państwowego Instytutu Kultury Wsi.
Ożywione dyskusje ideologiczne i polityczne w odrodzonej Polsce kierują zainteresowania Chałasińskiego przede wszystkim na sprawy narodowe. Losy ojczyzny, państwa i narodu w szerokim słowa tego znaczeniu – to naczelne problemy, którymi interesował się przez całe swoje życie. Szczególnie bliscy mu byli przedstawiciele polskiego oświecenia, zwłaszcza Kołłątaj i Staszic znaleźli oddźwięk w naukowej twórczości pisarskiej Chałasińskiego. Wielokrotnie powtarzał, że praca w Pałacu Staszica, w którym (z przerwą w czasie wojny i pobytu w Łodzi) prowadził znaczną część swoich zajęć pedagogicznych, sprawia mu wielką satysfakcję. W Pałacu Staszica miał swój gabinet do ostatnich chwil życia. Tu powstała część jego prac, tu inspirował swoich współpracowników i uczniów zawsze nieprzebraną inwencją i niekonwencjonalnymi zagadnieniami naukowymi. Stanisława Staszica, którego portret wisiał w gabinecie profesora, traktował jako swego patrona intelektualnego.
Przez cały okres aktywnej działalności naukowej Chałasińskiego sprawy związane z narodem przewijać się będą w różnych ujęciach. Do tej kategorii jego prac zaliczyć można niewielką rozprawę pt. Nauka obywatelstwa na poziomie szkoły powszechnej i niższego gimnazjum (Poznań 1929) oraz studium pt. Antagonizm polsko-niemiecki w osadzie fabrycznej „Kopalnia” na Górnym Śląsku (Poznań 1933). Należy tu również rozprawa napisana podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych – Parafia i szkoła parafialna wśród emigracji polskiej w Ameryce (Poznań 1935) oraz fundamentalne dzieło Młode pokolenie chłopów (Warszawa 1938) i szereg przedmów, między innymi przedmowy do wielotomowej pracy Młode pokolenie wsi Polski Ludowej, wreszcie takie książki, jak Kultura i naród (Warszawa 1968), Rewolucja młodości (Warszawa 1969) i wiele innych.
Wymienione publikacje oparte są bądź na materiałach empirycznych, zebranych w toku badań terenowych, na przykład na Śląsku i w Chicago, bądź są wynikiem wielkiej erudycji autora i opierają się na materiałach drukowanych, historycznych, pamiętnikarskich, materiałach zaczerpniętych z czasopism itp.
Wszystkie te prace poruszają problematykę narodową, którą autor omawia w najrozmaitszych aspektach: problemu kultury jako wyznacznika odrębności narodowej, zagadnienia więzi, świadomości i identyfikacji z własną grupą narodową, sprawy stereotypów jako doniosłego elementu w stosunkach z innymi grupami etnicznymi itd.
Józef Chałasiński – podobnie jak wielu polskich intelektualistów z lat międzywojennych – był w młodości pod dużym wpływem Stanisława Brzozowskiego. Elementem, który stał się niejako głównym motywem rozumowania Chałasińskiego, był stosunek do pracy, apoteoza i swoista nobilitacja pracy pod wszelkimi postaciami. Jednocześnie wpływu Brzozowskiego dopatrzyć się można w postawie Chałasińskiego wobec negatywnych elementów szlacheckich, utrzymujących się w polskim społeczeństwie i jego kulturze.
Przyszłość narodu polskiego wiązał Chałasiński z koniecznością głębokich przemian społecznych, szerokiej demokratyzacji, odrobienia zapóźnień w rozwoju ekonomicznym i kulturalnym, które spowodowane były niewolą i pewnymi cechami samego narodu. Syntezę tych przemyśleń dał w niewielkiej pracy pt. Społeczna genealogia inteligencji polskiej (Warszawa 1946).
Modernizację narodu widział w konieczności zróżnicowania struktury społeczno-zawodowej, w rozwoju klasy robotniczej, w radykalnych przemianach wsi. Produktywizacji inteligencji, w zbliżeniu jej do chłopów i robotników, w ogólnej demokratyzacji realizowanej przez oświatę i wychowanie. Każdemu z tych zagadnień poświęcił wiele uwagi, co znalazło wyraz w jego dorobku naukowym i publicystycznym.
Opracował i przygotował do druku Życiorys własny robotnika (1930) – pamiętnik napisany przez Jakuba Wojciechowskiego. Książka ta stała się głośna w środowisku inteligenckim Polski międzywojennej zarówno ze względu na walory literackie, jak i ogólnospołeczne. Została w niej pokazana rola chłopa i robotnika w polskim społeczeństwie, ich narodowa samowiedza, która u Wojciechowskiego krystalizowała się na wychodźstwie w Westfalii.
Zbliżoną nieco tematykę podejmuje habilitacyjna praca Chałasińskiego – Drogi awansu społecznego robotnika (1931), oparta na zgromadzonych przez Instytut Socjologiczny w Poznaniu materiałach autobiograficznych, które autor lansuje – za swym mistrzem, Florianem Znanieckim – jako doskonałe źródło poznania zjawisk i procesów społecznych. Chałasiński podejmuje tu sprawę przeobrażeń, jakim podlegał proletariat rolny Wielkopolski i Pomorza w wyniku emigracji zarobkowej do Westfalii. Przy okazji warto przypomnieć, że użyte przez autora pojęcie awansu po II wojnie światowej zrobiło wielką karierę w życiu społecznym i politycznym kraju i w publicystyce opisującej przemiany zachodzące w związku z rewolucją.
Wspomniana wyżej praca Chałasińskiego podejmuje problematykę robotniczą, do której będzie jeszcze wracał wielokrotnie. Środowisko robotnicze opisane jest także w studium o antagonizmie polsko-niemieckim, w przedmowie do pracy Niny Assorodobraj Początki klasy robotniczej (1946), w przedmowie do Życiorysów górników (1949) itd.
Już w Drogach awansu społecznego robotnika widoczne jest pokrewieństwo z dziełem W. Thomasa i F. Znanieckiego The Polish Peasant in Europe and America, podejmującym problem przekształceń polskiego chłopa, który znalazł się na emigracji w Ameryce. Obydwie publikacje podejmują zagadnienie kategorii chłopów, którzy stają się robotnikami. W tytule pracy Chałasińskiego zaakcentowany jest problem robotnika, w dziele Thomasa i Znanieckiego – problem chłopa, który w Ameryce przechodzi zwykle do miasta i podejmuje pracę w przemyśle. Później pasją naukową Chałasińskiego staną się chłopi jako największy odłam narodu, czekający na reformę mającą doprowadzić do ukształtowania się nowoczesnego narodu.
Urodzony i wychowany na wsi lubelskiej, Chałasiński przez całe swoje życie pozostanie wrażliwy na problematykę chłopską. Nurtowały go panujące na wsi: bieda, brak ziemi i przeludnienie, dyskryminacja w zakresie dostępu do szkoły i kultury, napotykane trudności w przejściu do miasta.
Publikacją, która stanowi największe osiągnięcie Józefa Chałasińskiego w dziedzinie problematyki wiejskiej, jest czterotomowe dzieło Młode pokolenie chłopów (1938). Tę pracę napisał Chałasiński jako dyrektor Państwowego Instytutu Kultury Wsi. Wykorzystanym w niej materiałem źródłowym są pamiętniki nadesłane na konkurs ogłoszony wśród młodzieży wiejskiej. Swoje dzieło autor scharakteryzował w podtytule: Procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy chłopskiej w Polsce. Omawia tu przede wszystkim zagadnienia podłoża ruchów młodzieży wiejskiej, rolę młodzieży w przeobrażeniach wsi oraz zagadnienia chłopskiej szkoły.
Publikacja ta przyjęta została przez wieś, zwłaszcza jej bardziej radykalne odłamy młodzieżowe, głównie „Wici”, jako głos w obronie godności chłopa i jego pracy, głos upominający się o należne chłopu miejsce w przekształcającym się społeczeństwie polskim.
Młode pokolenie chłopów ukazało się w niespełna rok przed wybuchem II wojny światowej i do dziś nie straciło na znaczeniu i wartości społecznej, mimo że dyskusja nad nim zawieszona została na czas okupacji, a po wojnie polska wieś znalazła się w całkowicie odmiennych warunkach w wyniku reformy rolnej i przeobrażeń związanych z umożliwieniem przejścia wielomilionowej rzeszy chłopskiej do miasta.
Profesor Chałasiński został przyjęty przez całą polską wieś jako orędownik jej interesów, jako uczony, który pokazał wagę i specyfikę problemów chłopskich, jako myśliciel postulujący uznanie wkładu kultury chłopskiej do kultury ogólnonarodowej. Praca ta niewątpliwie spowodowała w jakimś stopniu zmianę postaw wobec wsi wśród inteligencji i mieszkańców miasta, przyczyniła się do wzmocnienia w społeczności wiejskiej poczucia własnej wartości i – przyjmując terminologię Chałasińskiego – do „unarodowienia” mas ludowych w Polsce.
Podjętą rolę szermierza sprawy wiejskiej i sprawy kultury chłopskiej kontynuuje Chałasiński także po wojnie. Można powiedzieć, że staje się on swoistą instytucją wiejską. Jego popularność dorównuje popularności wielkiej miary polityka, chociaż w życiu politycznym sensu stricto nie uczestniczy.
Bliski związek z zagadnieniami wiejskimi skłania Józefa Chałasińskiego do podjęcia w latach 60. drugiego monumentalnego dzieła opartego również na pamiętnikach. Konkurs na materiały autobiograficzne, ogłoszony pod auspicjami Polskiej Akademii Nauk, Związku Młodzieży Wiejskiej i Ludowej Spółdzielni Wydawniczej, przyniósł bogaty, wielotysięczny zbiór pamiętników, które stały się podstawą 10-tomowego dzieła omawiającego poszczególne zjawiska i procesy, jakie na polskiej wsi wystąpiły po wojnie. Oddzielne tomy, zawierające obszerny materiał autobiograficzny, zostały zaopatrzone naukowymi omówieniami Józefa Chałasińskiego i jego współpracowników i dziś stanowią bezcenny materiał dla poznania społecznych problemów wsi powojennej. Tom dziewiąty oraz ostatni tom dziesiąty, będący teoretycznym podsumowaniem całej serii, gotowe do druku, nie ukazały się niestety za życia inspiratora i kierownika całej publikacji.
W naukowych dociekaniach Chałasińskiego problematyka wiejska była, jak mówiliśmy, zagadnieniem pierwszoplanowym. Miejsce chłopa w polskim społeczeństwie i tendencje zachodzące na polskiej wsi – interesowały go szczególnie. Przypomnę tu szkic pt. Unarodowienie mas ludowych, przygotowany na Kongres Kultury Polskiej w 1966 roku. Podobną problematykę podejmuje wydana w 1969 roku książka Rewolucja młodości, omawiająca głównie sytuację powojenną młodego pokolenia chłopskiego i procesy integracyjne, zachodzące w polskim narodzie.
Cała twórczość Józefa Chałasińskiego, dotycząca wsi i miejsca w narodzie warstwy chłopskiej, ujmowana jest w szerokim kontekście zagadnień kultury. Z powodu tych zainteresowań, które zrodziły się jeszcze przed wojną, został on organizatorem i kierownikiem Państwowego Instytutu Kultury Wsi. Te zainteresowania występują w jego licznych pracach poświęconych problematyce wiejskiej, do której powraca Chałasiński pod koniec swojego życia w studium Kultura ludowa – kultura narodowa, opublikowanym w pracy zbiorowej Strukturalne przemiany wsi i rolnictwa w Polsce Ludowej (Warszawa 1978).
Zagadnienia kultury interesują Chałasińskiego nie tylko w odniesieniu do społeczeństwa polskiego, lecz także w szerszym aspekcie. Odznacza się on w tym zakresie wielką erudycją, a podróże zagraniczne wykorzystuje do studiów nad problemami obcych kultur i ich uwarunkowań społecznych. Szczególnie wyjazdy do Stanów Zjednoczonych (przed II wojną światową i w roku 1958) były inspiracją do głębokiej analizy społeczeństwa amerykańskiego i związanych z tym refleksji nad rodzajem kultury w zależności od typu i charakteru społeczeństwa.
Podejście Józefa Chałasińskiego do kultury jest wszechstronne. Interesuje go geneza kultury, utrzymywanie się jej odrębności, charakter kultury w zależności od dziejów jej twórców – jednostek i całych społeczeństw. Interesują go instytucje wpływające na utrzymywanie się i przekazywanie kultury. Do tych zagadnień powraca w związku ze studiami nad szkołą i wychowaniem. Zajmuje się dynamiką przemian kulturowych. Od niepiśmiennej kultury chłopskiej, od okresu, kiedy kulturę pisaną tworzyły i odbierały tylko nieliczne jednostki, do czasów współczesnych, kiedy szkoła, słowo drukowane i inne środki masowego przekazu spopularyzowały pewne elementy kultury w najszerszych kręgach społecznych.
Zagadnienie powiązania kultury za szkołą i systemem wychowania występuje w pisarstwie Chałasińskiego od zarania jego pracy naukowej. Z tego okresu pochodzi jego doktorska praca Wychowanie w domu obcym jako instytucja społeczna (Poznań 1928), a następnie klasyczna praca Szkoła w społeczeństwie amerykańskim (Warszawa 1936), przedstawiająca funkcje szkoły w strukturze nowo kształtującego się społeczeństwa amerykańskiego. W wyniku tych zainteresowań powstało wspomniane już studium o polskiej szkole parafialnej w Ameryce.
Do zagadnień szkoły i wychowania Chałasiński wraca wielokrotnie. Jeden z tomów Młodego pokolenia chłopów poświęcony jest problematyce szkoły w środowisku wiejskim i niedopasowaniu jej charakteru do potrzeb wsi. Do rzędu takich prac należy wydana w 1948 roku monografia Społeczeństwo i wychowanie.
Problem kultury ujmuje Chałasiński wszechstronnie na tle mniejszych grup, a także dużych społeczeństw. Obszerna monografia – Kultura amerykańska (1962) ukazuje nam spojrzenie autora na specyfikę kultury w nowo powstającym społeczeństwie amerykańskim, bez pozostałości feudalnych i barier stanowych tak charakterystycznych dla narodów europejskich. Amerykańska kultura – to kultura pluralistyczna i masowa, kształtująca się w społeczeństwie przemysłowo-miejskim o swoistym typie demokracji.
Wszechstronność zainteresowania kulturą i różnymi typami społeczeństw zrodziła zainteresowanie problematyką Trzeciego Świata, a zwłaszcza zagadnieniami Afryki. Przez szereg lat kierował Józef Chałasiński stworzoną przez siebie Pracownią Zagadnień Społecznych i Kulturalnych Afryki Współczesnej (obecnie Zakład Krajów Pozaeuropejskich) Polskiej Akademii Nauk. W 1965 roku opublikował wspólnie ze swoją żoną, Krystyną, książkę pt. Bliżej Afryki, w której porusza wiele nowych i oryginalnych problemów czarnego kontynentu. Zainteresowania afrykanistyczne, promotorstwo szeregu prac doktorskich, podejmujących problematykę afrykańską, seminaria na tematy afrykanistyczne zbliżają Chałasińskiego do najwybitniejszych socjologów amerykańskich, którzy w swojej problematyce naukowej potrafili łączyć zagadnienia współczesnego, rozwiniętego społeczeństwa z problematyką krajów i ludów prymitywnych. Analiza społeczeństw afrykańskich w połączeniu ze studiami nad społeczeństwem amerykańskim umożliwia Chałasińskiemu wnikliwszą ocenę polskich problemów, na których był skoncentrowany zawsze i przede wszystkim.
Józef Chałasiński swoje credo społeczne przedstawiał nie tylko w licznych książkach, z których wymieniam tu jedynie część. Pełen temperamentu publicystycznego zabierał głos na łamach różnych periodyków, wielokrotnie udzielał wywiadów prasowych, występował często w telewizji.
Na specjalne podkreślenie zasługuje jego działalność dydaktyczna. Po podjęciu pracy na Uniwersytecie Warszawskim w 1936 roku prowadzi jednocześnie wykłady w Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie nawiązuje bliskie kontakty z nauczycielstwem, zwłaszcza z tą kategorią nauczycieli, którzy – nie mając matury – nie mogli podjąć studiów uniwersyteckich.
W czasie wojny pozostaje w kraju, kieruje tajnym Polskim Instytutem Socjologicznym, który reaktywuje w Lublinie w październiku 1944 roku. Po wyzwoleniu przenosi się do Łodzi, gdzie pełni funkcję profesora, a później także rektora nowo powstałego uniwersytetu. Po powrocie do Warszawy Józef Chałasiński przez wiele lat zajęty jest sprawami nauki polskiej jako współorganizator, członek rzeczywisty i zastępca sekretarza naukowego Polskiej Akademii Nauk. Do chwili przejścia na emeryturę prowadzi zajęcia na Uniwersytecie Warszawskim, a do końca życia kieruje seminarium doktoranckim w Zakładzie Krajów Pozaeuropejskich PAN.
Zamiłowanie profesora do pracy w dziedzinie popularyzacji wiedzy spowodowało powołanie go w końcu lat 50. na stanowisko prezesa Towarzystwa Wiedzy Powszechnej.
Socjologię popularyzuje również przez ożywioną działalność wydawniczą. W 1935 roku jako pracownik naukowy, mający wówczas trzydzieści lat, obejmuje kierownictwo „Przeglądu Socjologicznego”, który redaguje (z przerwą w latach wojennych) do ostatnich chwil swego życia. W latach przedwojennych wydaje również „Bibliotekę Socjologiczną”, popularyzującą prace socjologiczne, między innymi prace Czarnowskiego, Malinowskiego, Ossowskiego, Szczurkiewicza. Po wojnie okresowo pełni funkcję redaktora naczelnego „Nauki Polskiej” – organu Prezydium PAN, a następnie zostaje redaktorem naczelnym założonego przez siebie kwartalnika „Kultura i Społeczeństwo”.
Józef Chałasiński zabiera wielokrotnie głos w sprawach szkoły i wychowania, uniwersytetu, funkcji szkoły i nauczyciela w społeczeństwie, pracy oświatowej itd. Interesuje go rola uczonego w rozwoju kultury i miejsce uczonego w narodzie, rola współczesnego inteligenta w tworzeniu i rozwijaniu kultury, profesjonalizacja statusu inteligenta. Te wszystkie kwestie ujmuje w szerszym kontekście zmieniającego się społeczeństwa i jego zmieniających się potrzeb.
Nieobce mu było zagadnienie historii socjologii i myśli społecznej. Zajmuje się więc historią myśli greckiej i rzymskiej: pisze o Krzywickim, Znanieckim i innych polskich socjologach. Interesował się wieloma dziedzinami socjologii, a choć pisał tylko o niektórych jej działach, to bliska mu była socjologia w szerokim słowa tego znaczeniu, zarówno jej historia, jak i kierunki współczesne. Interesował się Chałasiński praktyczną funkcją socjologii jako nauki o społeczeństwie i kulturze, mechanizmem powstawania i przekazywania kultury w polskich warunkach, rolą inteligencji w społeczeństwie i perspektywami tej warstwy społecznej.
Wrażliwy na wiejskie procesy i zjawiska, szczególnie blisko był związany z organizacją młodzieżową „Wici”, której monografię zaczął przygotowywać w ostatnich latach. Jako przewodniczący Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa patronuje klubom robotników piszących, zawsze gotów do spotkań, do wygłaszania pogadanek i odczytów. Są to drobne przykłady rozumienia przez Chałasińskiego roli uczonego w społeczeństwie i praktycznego działania w zakresie jego demokratyzacji.
Jako socjolog, myśliciel i uczony zajął Józef Chałasiński trwałe miejsce w polskiej kulturze. Był uczonym miary Znanieckiego, Krzywickiego, Czarnowskiego czy Ossowskiego. Trudno go zresztą porównywać z innymi, gdyż stworzył własne pole zainteresowań socjologicznych. Uważany jest, obok Znanieckiego, za reprezentanta metody dokumentów osobistych w socjologii, chociaż swój warsztat naukowy miał bardzo wszechstronny. Pokolenia polskich socjologów będą z pewnością korzystać z jego dorobku naukowego i uczyć się z jego prac.
Józef Chałasiński był myślicielem i socjologiem, którego pasjonowała przede wszystkim problematyka polska, ale nieobce mu były również zagadnienia kultur i społeczeństw innych krajów. Cała twórczość Józefa Chałasińskiego wynikała z epoki, w której żył, i z konkretnej polskiej sytuacji, która warunkowała bezpośrednio jego zainteresowania naukowe i tok myślenia. Obok funkcji uczonego pełnił funkcję wychowawcy i nauczyciela polskiego społeczeństwa, wskazywał na jego braki i drogi poprawy. Jako uczony, społecznik i działacz widział swoje miejsce tylko w polskim narodzie.
Był prawdziwym wyrazicielem najbardziej palących idei i problemów, które nurtowały polskie społeczeństwo w okresie tak ważnym historycznie. Odzyskanie niepodległości, straszliwa okupacja hitlerowska i odbudowa państwa w nowym już syst emie polityczno-społecznym – to najważniejsze wydarzenia warunkujące liczne zjawiska i procesy narodowe, które stanowiły przedmiot naukowych dociekań Józefa Chałasińskiego.
*Tekst opublikowany pierwotnie jako: Józef Chałasiński socjolog swojej epoki, „Kultura i Społeczeństwo” 1980, nr 1–2, s. 11–18.