Mieczysław Kreutz
Urodzony 31 XII 1893 we Lwowie. Studia na UJK, asystent w Zakładzie Psychologii (1921), doktorat (1924), habilitacja (1927). Zastępca profesora (1928), profesor (1934), kierownik Katedry Psychologii. W czasie okupacji niemieckiej Lwowa pracownik Instytutu Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami prof. Rudolfa Weigla. Po wojnie na UWr (1946–1952), profesor (1946), twórca Katedry Psychologii. Później na UW (1952–1963), kierownik Katedry Psychologii Eksperymentalnej.
Psycholog, przedstawiciel i teoretyk psychologii introspekcyjnej; prace z dziedziny metodologii badań psychologicznych.
Członek Komitetu Naukowego Pedagogiki (później Komitet Nauk Psychologicznych i Pedagogicznych) PAN oraz Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (od 1962 przewodniczący).
Wieloletni członek Komitetu Redakcyjnego „Przeglądu Psychologicznego”.
Zmarł 14 X 1971 w Warszawie.
Zmienność rezultatów testów, cz. 1–2, Lwów 1927–1933; Kształcenie charakteru, Warszawa 1946; Podstawy psychologii, Warszawa 1949; Metody współczesnej psychologii, Warszawa 1962; Rozumienie tekstów. Badania psychologiczne, Warszawa 1968.
J. Strelau, Mieczysław Kreutz: propagator introspekcji i krytyk teorii testów z refleksją osobistą w tle, „Przegląd Psychologiczny” 2013, t. LVI, nr 2, s. 121–129.
Mieczysław Kreutz urodził się 31 grudnia 1883 roku we Lwowie. Tam w 1911 roku ukończył gimnazjum, studia filozoficzne, a także biologiczne, odbył na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie. Przez kilka lat był nauczycielem szkoły średniej, a wśród jego gimnazjalistów znaleźli się Andrzej Lewicki i Tadeusz Tomaszewski, wybitni psychologowie – prof. Lewicki, jeden z powojennych animatorów psychologii na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, a później Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (zakładał pierwszą w Polsce Katedrę Psychologii Klinicznej), a prof. Tomaszewski, od 1950 roku profesor na Uniwersytecie Warszawskim i przez wiele lat dyrektor Instytutu Psychologii UW. Realizację pasji badawczej, która ujawniła się już w okresie studenckim, przerwała siedmioletnia służba wojskowa (1914–1920) w armii austriackiej, w której awansował do stopnia kapitana.
Po ukończeniu służby wojskowej powrócił na uniwersytet, gdzie rozpoczął w 1921 roku pracę jako asystent w Zakładzie Psychologii UJK u prof. Kazimierza Twardowskiego, pod którego kierunkiem notabene pisał pracę magisterską. W 1924 roku uzyskał stopień doktora, na podstawie pracy pt. O złożoności pragnień, której promotorem był także prof. Twardowski.
Po uzyskaniu stopnia doktora Kreutz dołączył niejako do grona najwybitniejszych uczniów prof. Twardowskiego – znanego jako założyciel szkoły lwowsko-warszawskiej, mającej swoje źródła w filozofii austriackiego badacza – Franza Brentana (1838–1917). Tak więc znalazł się Kreutz jako najmłodszy członek w gronie najwybitniejszych uczniów Twardowskiego – Kazimierza Ajdukiewicza, Stefana Baleya, Romana Ingardena, Tadeusza Kotarbińskiego, Stanisława Leśniewskiego, Jana Łukaszewicza, Andrzeja Mostowskiego, Alfreda Tarskiego, Władysława Tatarkiewicza, Tadeusza Witwickiego i kilku innych uczonych – w środowisku akademickim, które w znaczący sposób wpłynęło na losy polskiej nauki w ciągu kilku kolejnych dekad. Wszyscy oni – poza Mieczysławem Kreutzem, który do końca II wojny światowej pozostał we Lwowie – objęli katedry i kierownicze stanowiska na polskich uniwersytetach II Rzeczypospolitej.
W grudniu 1927 roku Kreutz obronił przed Radą Naukową Wydziału Filozofii UJK rozprawę habilitacyjną pt. Zmienność rezultatów testów (cz. 1). Ten awans akademicki umożliwił mu uzyskanie w 1928 roku stanowiska zastępcy profesora i przejęcie po Kazimierzu Twardowskim kierownictwa Zakładu Psychologii. Pięć lat później opublikował kolejną pracę, będącą znaczącym rozszerzeniem rozprawy habilitacyjnej (Zmienność rezultatów testów – cz. 2). Publikacja ta stanowiła podstawę do mianowania na profesora nadzwyczajnego. Na tej podstawie Kreutz został w 1934 roku powołany na stanowisko kierownika Katedry Psychologii, która powstała dzięki dużemu zaangażowaniu prof. Twardowskiego.
W czasie II wojny światowej Kreutz pracował – jak wielu lwowskich nauczycieli akademickich – w wytwórni szczepionek przeciw tyfusowi prof. Rudolfa Weigla. Po wojnie przesiedlił się do Wrocławia, gdzie w 1946 roku został mianowany profesorem zwyczajnym na Uniwersytecie Wrocławskim. Wraz z przyjazdem prof. Kreutza do Wrocławia rozpoczęły się studia psychologiczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu i Politechniki. Po sześciu latach przeprowadził się do Warszawy, gdzie objął utworzoną na Uniwersytecie Warszawskim Katedrę Psychologii Eksperymentalnej. Ściągnięcie go na UW było w dużym stopniu inicjatywą jego ucznia – prof. Tadeusza Tomaszewskiego, który należał wówczas do grona kierowniczego warszawskiej psychologii uniwersyteckiej. Na tym stanowisku Kreutz pozostał aż do przejścia na emeryturę.
W szkole lwowsko-warszawskiej przestrzegano zbioru zasad polegających na „jasnym i wyraźnym definiowaniu pojęć, na skrupulatnej analizie znaczeń, na rzetelności i konsekwencji w używaniu terminów naukowych oraz na logicznym uzasadnianiu wypowiadanych twierdzeń”1. Reguł tych, które Teresa Rzepa nazwała, powołując się na publikację Kazimierza Ajdukiewicza (1959), „ABC porządnego myślenia”, skrupulatnie przestrzegał Kreutz. Trzymanie się ich jest widoczne we wszystkich jego publikacjach, co więcej, przez wiele lat na UW prowadził seminaria poświęcone analizie tekstów pod wspomnianym kątem. Dochodziło na nich do pozornie paradoksalnych sytuacji, polegających na tym, że w czasie całego semestru profesor potrafił analizować tekst o objętości nieprzekraczającej 1 strony druku. Ten swoisty „trening” polegał nie tyle na zdobywaniu wiedzy, ile na nabyciu umiejętności precyzyjnego rozumowania i wnioskowania, a więc tego, co każdy absolwent powinien umieć po ukończeniu studiów wyższych. Rozumieniu tekstów poświęcił odrębną monografię2.
Osiągnięcia badawcze Kreutza, w gruncie rzeczy natury metodologicznej, skupiają się na dwóch podstawowych obszarach o dużym znaczeniu dla psychologii. Pierwszy z nich dotyczy testów psychologicznych, drugi zaś metody introspekcji.
Pierwsze testy psychologiczne, powstałe już na początku XX wieku3, szybko zyskały popularność w skali międzynarodowej. Kreutz, odwołując się do wyników badań opartych na testach, a także do praktyki psychologicznej, w której testy były stosowane, podjął w obu tomach, poświęconych zmienności rezultatów testów, krytykę tych narzędzi badawczych, zarzucając im m.in. 1) brak naukowej teorii testów psychologicznych, to, że 2) są bezrefleksyjnie stosowane przez psychologów oraz że 3) ich stosowanie nie wzbogaciło teorii leżących u ich podstaw i dało raczej rozczarowujące wyniki dla praktyki psychologicznej. Na tym tle zbudował własną teorię, sam podjął także próby badania testowego, łącząc wyniki testów z zeznaniami introspekcyjnymi, o których będzie mowa w kolejnych akapitach.
Na tle tej krytyki Kreutz doszedł do wniosku, że jednym z aspektów nieuwzględnionych w dotychczasowych studiach nad testami jest fakt, iż rezultaty badania testowego nie są stałe – ich wyniki zmieniają się w kolejnych pomiarach dokonywanych na tej samej grupie badanych osób. Ta zmienność rezultatów testów wynika, jego zdaniem, nie z dyspozycji i cech organizmu, które uważał za względnie stałe, lecz jest uwarunkowana innymi czynnikami wewnętrznymi. Jak nadmieniał, zmianę rezultatu badania testowego może spowodować tylko czynnik, który przed powtórzeniem eksperymentu sam uległ zmianie. Do tych czynników należą np. motywacja, rodzaj wykonywanej czynności, przypadkowość w odpowiadaniu na pytania testowe czy też stan psychofizjologiczny badanej osoby. Ponadto, wpływ na nią mają różne warunki zewnętrzne. Jak pisał autor w drugiej rozprawie o zmienności rezultatów testów4 „jako miara stopnia dyspozycji poszczególnych osobników może wchodzić w rachubę jedynie rezultat uzyskany przy najbardziej sprzyjających warunkach, pozwalających na jej pełne zaktualizowanie się, który nazwiemy rezultatem «maksymalnym»”. Koncepcja ta, mówiąca, że miarą określającą poziom posiadanych dyspozycji (w tym głównie inteligencji) jednostki nie jest wynik w postaci średniej, lecz wynik maksymalny, uzyskiwany jedynie w warunkach optymalnych, jest oryginalnym wkładem Kreutza do teorii i metody badania testowego, podobnie jak oryginalne są pogłębione analizy czynników, które doprowadzają do zmienności wyników testowych.
Kreutz podzielił losy większości badaczy tworzących naukę w okresie II Rzeczypospolitej. Uważali oni za patriotyczny obowiązek publikowanie swoich osiągnięć badawczych w języku polskim, który zniknął z obszaru nauki na okres 123 lat, kiedy to nasz kraj był pozbawiony niepodległości. Jego osiągnięcia w badaniach nad metodą testów, szczególnie te wyeksponowane w obu tomach traktujących o zmienności rezultatów testów, nie dotarły do świata nauki, choć były – w skali międzynarodowej – na miarę osiągnięć czołowych badaczy w tym zakresie.
Pasja badawcza Kreutza skupiła się jednak na metodzie introspekcji, którą jego mistrz uznał za podstawową metodę poznania zjawisk psychicznych i w tym sensie był on najwierniejszym uczniem Twardowskiego. Najogólniej stwierdzając, metoda introspekcji polega na wglądzie we własną psychikę, na poznaniu własnej świadomości. Jest to metoda subiektywna, co wynika stąd, że zjawiska psychiczne są dostępne jedynie osobie, która ich doznaje. Na tle krytyki tej metody, której przedmiotem dociekań jest psychika ludzka, do głosu doszli m.in. badacze o nastawieniu neobehawiorystycznym5. Przedmiotem swych badań uczynili oni zachowanie ludzi i zwierząt, które jest obiektywnie obserwowalne i poddaje się weryfikacji empirycznej. Ponadto, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, rozpowszechniły się metody testowe, pretendujące do ilościowego pomiaru zachowań i zjawisk psychicznych bez uzasadniających ich stosowanie teorii psychologicznych, o czym wspomniałem wcześniej. Z kolei w Polsce uczeń Kreutza, Tadeusz Tomaszewski, opracował i rozpowszechnił teorię czynności, zgodnie z którą to nie procesy psychiczne, lecz czynności, rozumiane jako procesy ukierunkowane na osiągnięcie wyniku i kształtujące się stosownie do warunków, są podstawowym przedmiotem badania psychologii6. Podstawowym rodzajem czynności jest bezpośrednie oddziaływanie na materialny świat otaczający.
W przedstawionej tu bardzo wybiórczo i w sposób uproszczony sytuacji panującej w psychologii, Kreutz, ten najwybitniejszy wśród polskich psychologów XX wieku, znawca i propagator introspekcji, był głęboko przekonany, że „metoda introspekcji jest fundamentalną metodą psychologiczną, to znaczy bez niej nie byłoby psychologii”7. Podjął więc dramatyczną obronę tej metody, przedstawiając argumenty za jej stosowaniem w dwóch monografiach8, z czego w drugiej, będącej istotnym rozszerzeniem pierwszej, w sposób najpełniejszy zawarł argumenty na rzecz introspekcji.
Wśród dwóch zasadniczych postaci introspekcji – równoczesnej i pamięciowej, zwanej także retrospekcją – Kreutz skoncentrował się na tej drugiej. Była ona już używana w warunkach eksperymentalnych na początku pierwszej dekady XX wieku przez przedstawicieli tzw. szkoły würzburskiej9. Ich metodę poddał krytyce, wytykając jej głównie brak ustalonych reguł w opracowaniu spontanicznych zeznań osób badanych, a także różnorodność treści tych zeznań, co nie pozwala na ustalenie ogólnych prawidłowości. Na to miejsce, odwołując się do psychologii zeznań świadków, zaproponował introspekcję pytaniową. Jej istota polega na tym, że w ściśle określonych warunkach stwarza się sytuację eksperymentalną, polegającą na zadawaniu osobie badanej uprzednio przygotowanych pytań. Dotyczą one wygenerowanych w czasie badań przeżyć psychicznych, kolejność zadawania pytań i ich treść jest dla wszystkich osób badanych taka sama. Dzięki temu jest możliwy także ilościowy pomiar retrospektywnie przekazanych zjawisk psychicznych.
Badania prowadzone przez Kreutza w okresie powojennym, przypadające na okres panującego w naszym kraju stalinizmu, zostały poddane ostrej krytyce. Podczas I Kongresu Nauki Polskiej w dniach 10–11 kwietnia 1951 roku odbyła się II Ogólna Konferencja Pedagogów i Psychologów. Na niej jeden z głównych referatów wygłosił Tomaszewski10, który stwierdził m.in., że: „Omawiany przez nas kryzys metodologiczny w psychologii związany jest nie tylko z bankructwem metody testów wobec nowych zagadnień. Znacznie głębsze, choć mało jeszcze uświadomione jego przyczyny, tkwią w coraz bardziej widocznym załamywaniu się metody introspekcyjnej”. Ten kryzys metodologiczny, którym obarczona jest metoda introspekcji, polega na tym, że „zjawiska psychiczne interesują nas głównie ze względu na swój stosunek do świata materialnego. Pomijanie tego stosunku [co jest typowe dla introspekcji – J.S.] jest pomijaniem najbardziej istotnej cechy zjawisk psychicznych, a więc fałszowaniem rzeczywistości. [...] Nie ma więc mowy o tym, aby można było tak pojętą introspekcję zaadaptować do realizacji podstawowego zadania nauki socjalistycznej, jakim jest przekształcanie rzeczywistości”.
Wbrew nakreślonej wizji o bankructwie metody introspekcji jako sposobu zbierania danych werbalnych o doznanych stanach psychicznych, zyskała ona w świecie, jak i w naszym kraju, ponownie na popularności11. Z kolei dzisiaj trudno wyobrazić sobie praktykę psychologiczną bez stosowania testów – dotyczy to wszelkich sfer funkcjonowania człowieka – od poradnictwa szkolnego do służb mundurowych.
Kreutza krytykowano także – i to niesłusznie – za pogląd głoszący niezmienność dziedziczności i niezmienność środowiska. W swojej popularnonaukowej książce Kształcenie charakteru (1946; ostatnie wydanie 2011) przedstawił jakże współczesny pogląd na rozumienie cech (dyspozycji), które jako wrodzone nie determinują treści zachowania – nie decydują o tym, czy człowiek będzie dobry czy zły. Pokazał także moc czynnika środowiskowego (zmiennego) w kształtowaniu charakteru. Należy ona do najczęściej czytanych jego książek – i do dziś pozostaje aktualna.
Profesor Kreutz, poza pracą badawczą i dydaktyczną, działał w środowisku akademickim. Pełnił funkcje na rzecz praktyki psychologicznej, będąc szczególnie aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (członek Zarządu Głównego, a w roku 1962 przewodniczący Towarzystwa). Wchodził również w skład Komitetu Naukowego Pedagogiki, przekształconego później w Komitet Nauk Psychologicznych i Pedagogicznych PAN. Jako członek Komitetu Redakcyjnego „Przeglądu Psychologicznego” miał znaczący wpływ na poziom naukowy czasopisma.
Był bardzo wymagający zarówno w stosunku do siebie, jak i swoich współpracowników. Minutowe spóźnienia na zajęcia (sam zawsze przychodził punktualnie) traktował jako poważne naruszenie dyscypliny. Miał umysł wysoce analityczny, co zapewne zadecydowało o tym, że był znany jako surowy krytyk publikacji naukowych. Brak krytyki odbierano jako wyraz akceptacji, często także jako przejaw ignorancji dla mało wartościowej myśli psychologicznej. Pochwały rzadko padały z jego ust.
Często odwiedzałem Kreutza w domu. Lubił w swoich opowiadaniach wracać do czasów lwowskich, sporo opowiadał m.in. o prof. Tomaszewskim i prof. Lewickim, którzy byli jego najbliższymi uczniami. Znając Kreutza bliżej, mogę stwierdzić, że pod powłoką surowego człowieka kryła się dobroć i życzliwość, choć, być może, nie obdarzał tymi uczuciami wszystkich ze swojego otoczenia.
Wybrana literatura
Ach N., Über die Willenstätigkeit und das Denken, Gottingen 1905.
Ajdukiewicz K., Pozanaukowa działalność Kazimierza Twardowskiego, „Ruch Filozoficzny” 1959, 19, s. 29–35.
Binet A., Simon T., Méthodes nouvelle pour le diagnostic du niveau intellectuel des anormaux, „L’Année Psychologique” 1905, 11, s. 191–244.
Czy powrót do introspekcji? Zbieranie i analiza danych słownych, red. T. Tyszka, Warszawa 1995.
Hull C.L., A behaviour system, New Haven 1952.
Kreutz M., Kształcenie charakteru, Warszawa 1946.
Kreutz M., Metody współczesnej psychologii. Studium krytyczne, Warszawa 1962.
Kreutz M., Podstawy psychologii. Studium nad metodami i pojęciami współczesnej psychologii, Warszawa 1949.
Kreutz M., Rozumienie tekstów. Badania psychologiczne, Warszawa 1968.
Kreutz M., Zmienność rezultatów testów, cz. 1: Znaczenie zmienności rezultatów dla wartości testów, Lwów 1927.
Kreutz M., Zmienność rezultatów testów, cz. 2: Przyczyny zmienności rezultatów i konieczna modyfikacja metody testów, Lwów 1933.
Rzepa T., Twardowski Kazimierz Jerzy Adolf ze Skrzypny Ogończyk, [w:] Słownik psychologów polskich, red. E. Kosnarewicz, T. Rzepa, R. Stachowski, Poznań 1992.
Stern W., Die psychologischen Methoden der Intelligenzprüfung und deren Anwendung an Schulkindern, Leipzig 1912.
Tolman E.C., Zachowanie celowe u zwierząt i ludzi, Warszawa 1932 (1995).
Tomaszewski T., Kryzys metodologiczny w psychologii, „Przegląd Psychologiczny” 1952, 1, s. 1–35.
Tomaszewski T., Wstęp do psychologii, Warszawa 1963.
1T. Rzepa, Twardowski Kazimierz Jerzy Adolf ze Skrzypny Ogończyk, [w:] Słownik psychologów polskich, red. E. Kosnarewicz, T. Rzepa, R. Stachowski, Poznań 1992, s. 199.
2M. Kreutz, Rozumienie tekstów. Badania psychologiczne, Warszawa 1968.
3A. Binet, T. Simon, Méthodes nouvelle pour le diagnostic du niveau intellectuel des anormaux, „L’Année Psychologique” 1905, 11; W. Stern, Die psychologischen Methoden der Intelligenzprüfung und deren Anwendung an Schuldindern, Leipzig 1912.
4M. Kreutz, Zmienność rezultatów testów, cz. 2: Przyczyny zmienności rezultatów i konieczna modyfikacja metody testów, Lwów 1933, s. 179.
5C .L. Hull, A Behaviour System, New Haven 1952; E.C. Tolman, Zachowanie celowe u zwierząt i ludzi, Warszawa 1932 (1995).
6T. Tomaszewski, Wstęp do psychologii, Warszawa 1963.
7M. Kreutz, Metody współczesnej psychologii. Studium krytyczne, Warszawa 1962, s. 87.
8M. Kreutz, Podstawy psychologii. Studium nad metodami i pojęciami współczesnej psychologii, Warszawa 1949; idem, Metody współczesnej..., op. cit.
9N. Ach, Über die Willenstätigkeit und das Denken, Göttingen 1905.
10T. Tomaszewski, Kryzys metodologiczny w psychologii, „Przegląd Psychologiczny” 1952, 1, s. 24 i 28.
11Czy powrót do introspekcji? Zbieranie i analiza danych słownych, red. T. Tyszka, Warszawa 1995.