Jerzy Kondracki
Urodzony 1 XI 1908 w Warszawie. Studia na UW. Asystent w Zakładzie Geograficznym UW (1933), doktorat (1938). Profesor UW (1954). Kierownik Zakładu Geograficznego UW (potem Katedry Geografii Fizycznej) (1945–1979). Dziekan Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi (1953–1956). Dyrektor Instytutu Nauk o Ziemi UW (1970–1977), dyrektor Instytutu Nauk Fizycznogeograficznych Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych (1977–1979).
Geograf, twórca kierunku krajobrazowego. Autor prac dotyczących geomorfologii i geologii czwartorzędu oraz limnologii kartografii, geografii regionalnej i dydaktyki geografii. Autor typologii krajobrazu naturalnego Polski oraz podziału Polski na regiony fizycznogeograficzne.
Przewodniczący Komitetu d/s Kartografii Ogólnej przy prezesie Urzędu Geodezji i Kartografii. Przewodniczący Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza granicami Polski przy Ministrze Edukacji Narodowej (od 1975). Członek (od 1933), wieloletni przewodniczący i Honorowy Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Zginął w wypadku w czasie pieszej wycieczki w Austrii 13 IV 1998.
Tarasy dolnego Bugu, Warszawa 1933; Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego, Warszawa 1952; Podstawy regionalizacji fizyczno-geograficznej, Warszawa 1969 i 2 wyd. 1976; Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1965, 6 wyd. 1988; Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998, 2 wyd. 2000, 3 wyd. 2009.
Z. Mikulski, Sylwetka naukowa Profesora Jerzego Kondrackiego, „Prace i Studia Geograficzne” 1984, t. V.
Jerzy Kondracki urodził się 1 listopada 1908 roku w Warszawie w rodzinie nauczycielskiej, co bez wątpienia miało wpływ na jego przyszłe decyzje życiowe. W latach 1917–1926 uczył się w Gimnazjum im. Władysława IV na Pradze. Jego zainteresowania obok szkoły kształtowało harcerstwo. Tam zetknął się z terenoznawstwem. Uczył się orientacji w terenie, czytania mapy, rysowania profili. Decydując się na studia na Uniwersytecie Warszawskim, brał pod uwagę dwa przedmioty, geografię i historię. O wyborze geografii, obok doświadczeń uzyskanych w harcerstwie, przesądził sposób prowadzenia tego przedmiotu w gimnazjum im. Władysława IV.
Studiował w okresie 1926–1931 i uzyskał dyplom magistra filozofii w zakresie geografii. Jeszcze w czasie studiów rozpoczął pracę jako nauczyciel geografii w Gimnazjum Księży Marianów na Bielanach. W roku 1931/1932 odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Piechoty. 1 stycznia 1933 roku został zatrudniony przez prof. Stanisława Lencewicza w zakładzie Geograficznym na Uniwersytecie Warszawskim na stanowisku asystenta. Po trzech latach awansował na stanowisko starszego asystenta. Doktoryzował się w 1938 roku na podstawie pracy Studia nad morfologią i hydrografią Pojezierza Brasławskiego. Był to pierwszy doktorat wykonany pod kierunkiem Lencewicza zgodnie z nowymi zasadami, czyli poprzedzony studiami magisterskimi.
Do nauki geografii w szkole Jerzy Kondracki powrócił w 1934 roku. Został zatrudniony w Gimnazjum Zgromadzenia Kupców przy ulicy Prostej. W 1935 roku ukończył roczne Studium Pedagogiczne i uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich. Do 1939 roku dzielił obowiązki asystenta na uniwersytecie z obowiązkami nauczyciela we wspomnianym gimnazjum. Wspomnieć należy, że przez półtora roku (1933–1934) pracował również w dziale nazewnictwa Wojskowego Instytutu Geograficznego.
Jerzy Kondracki uczestniczył w kampanii wrześniowej. W połowie września 1939 roku dostał się do niewoli i po pobycie w obozach przejściowych został w maju 1940 roku osadzony w Oflagu II C w Woldenbergu, dzisiejszym Dobiegniewie, na ziemi szczecińskiej. Przebywał tam aż do wyzwolenia przez Rosjan w końcu stycznia 1945 roku. W niewoli prowadził żywą działalność dydaktyczną i popularyzatorską. Wygłaszał odczyty, wykładał geografię na dwuletnich Wyższych Kursach Nauczycielskich i w Studium Nauk Społecznych. Jesienią 1943 roku zorganizował kurs obejmujący zakres pierwszego roku studiów geograficznych. Tematyka zajęć była korespondencyjnie uzgadniana z prof. Lencewiczem. Na kurs ten zgłosiło się 28 osób, jednak zaliczenia uzyskało tylko 12. Niektóre z nich po wojnie kontynuowały studia. W obozie Kondracki doskonalił znajomość języków i zajmował się też tłumaczeniem tekstów geograficznych.
Po zakończeniu wojny powrócił najprzód do Krakowa, gdzie znalazła się jego najbliższa rodzina. Nawiązał kontakty z Uniwersytetem Jagiellońskim, jednak po wizycie w marcu 1945 roku w Warszawie zdecydował się osiedlić w rodzinnym mieście. Zamieszkał w czteropokojowym mieszkaniu przy ulicy Wilczej 22. I tu swą pierwszą po wojnie siedzibę znalazł Zakład Geograficzny Uniwersytetu Warszawskiego, zajmując we wspomnianym mieszkaniu dwa pokoje.
Ponieważ prof. Lencewicz zginął w 1944 roku w czasie ewakuacji Starego Miasta, a dr Jerzy Kondracki był jedynym obecnym w Warszawie pracownikiem przedwojennego Zakładu Geograficznego, spadły na niego wszelkie działania związane z reaktywacją Zakładu. Nastąpiło to w 1945 roku. Funkcję kuratora Zakładu Geograficznego pełnił początkowo geolog, prof. Roman Kozłowski, a w grudniu 1945 roku kierownictwo objął docent Stefan Zbigniew Różycki, geolog i geograf, który wcześniej kierował Pracownią Fizjograficzną Biura Odbudowy Stolicy. W 1947 roku Zakład przeniesiony został do budynku Wydziału Chemii na ul. Pasteura 1, a w roku 1950 – do odbudowanego pałacu Uruskich-Czetwertyńskich przy Krakowskim Przedmieściu 30, gdzie w 1951 roku został utworzony Instytut Geograficzny. W związku z powołaniem Instytutu Zakład został przekształcony w Katedrę Geografii Fizycznej. Kierownictwo tej Katedry objął Kondracki, mianowany zastępcą profesora. Tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1954 roku, a profesora zwyczajnego – w 1969. Funkcję kierownika Katedry (później ponownie Zakładu) Geografii Fizycznej pełnił nieprzerwanie do 1979 roku. W okresie 1953–1956 sprawował urząd dziekana Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Warszawskiego, a po usamodzielnieniu się Instytutu był w latach 1970–1977 jego dyrektorem. Po utworzeniu Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych pełnił funkcję dyrektora Instytutu Nauk Fizycznogeograficznych (1977–1979). W 1979 roku przeszedł na emeryturę i równocześnie został zatrudniony na części etatu. Pracownikiem Wydziału pozostał do 1997 roku. Od roku 1979 przewodniczył Radzie Naukowej Instytutu Nauk Fizycznogeograficznych.
Był prof. Kondracki geografem o wszechstronnych zainteresowaniach, jak wielu innych wykształconych przed II wojną światową. Był zwolennikiem kierunku krajobrazowego w polskiej geografii. Nadał geografii krajobrazu nowe treści i uwypuklił utylitarne znaczenie całościowych studiów nad systemami środowiska przyrodniczego. W dużej mierze jego zasługą był dynamiczny rozwój geografii na Uniwersytecie Warszawskim.
W przedwojennym okresie swojej działalności, pod wpływem prof. Lencewicza, interesował się geomorfologią i geologią czwartorzędu, a także limnologią. Pierwszą jego publikacją naukową były Tarasy dolnego Bugu. Ukazała się ona w „Przeglądzie Geograficznym” w 1933 roku i nawiązywała do słynnego opracowania Lencewicza Dyluwium i morfologia środkowego Powiśla. Genezie rzeźby i obiegowi wody poświęcona była również rozprawa doktorska. Jako uczeń i współpracownik Lencewicza uczestniczył w wielu przedsięwzięciach naukowych swego mistrza, a przede wszystkim w badaniach jeziornych na Polesiu. Prowadził też badania nad zlodowaceniami w Karpatach, a także uczestniczył w opracowaniu tomu Polska w Wielkiej Geografii Powszechnej.
Rozpoczęte badania Kondracki kontynuował w okresie powojennym. Przez 10 lat kierował Pracownią Geografii Jezior w Instytucie Geografii PAN. Opublikował znaczącą pracę Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego (1952), w której przedstawił ujednolicony schemat recesji lodowca w północno-wschodniej Polsce. Uczestniczył w międzynarodowych kongresach limnologicznych i w kongresach INQUA. Równocześnie w coraz większym stopniu interesował się krajobrazowym podejściem w geografii, opublikował artykuł o Pojezierzu Mazurskim traktowanym jako region naturalny (1957), rozwijał metody regionalizacji fizycznogeograficznej i typologii krajobrazu.
Z inicjatywy Kondrackiego i pod jego kierunkiem przeprowadzone zostały pierwsze w Polsce zespołowe badania geograficzne, najprzód w latach 1956 i 1957 w Pieckach pod Mrągowem na Pojezierzu Mazurskim, a potem w początku lat 60. ubiegłego wieku, w okolicach Pińczowa. W obu przypadkach reprezentanci różnych kierunków geograficznych prowadzili wspólne badania w terenie, wymieniając uwagi i doświadczenia. Podsumowanie prac stanowiło ujęcie syntetyczne obejmujące podział terenu na jednostki przyrodnicze i analizę wzajemnych relacji między badanymi elementami.
W 1960 roku prof. Kondracki opublikował typologię krajobrazu naturalnego Polski, a w 1969 – ukazał się jego nowatorski i ważny pod względem metodycznym podręcznik Podstawy regionalizacji fizyczno-geograficznej (2 wyd. 1976).
Kondracki był również autorem podziału Polski na regiony fizycznogeograficzne. Koncepcję tego podziału przedstawił już w 1946 roku, a opis regionów pojawił się w Geografii fizycznej Polski w 1955 roku. Bardziej szczegółowy podział został przedstawiony w 1966 roku z okazji międzynarodowej konferencji poświęconej regionalizacji fizycznogeograficznej Polski. Konferencja ta zgromadziła specjalistów zajmujących się przyrodniczymi podziałami przestrzennymi wszystkich krajów sąsiadujących z Polską i pozwoliła na uzgodnienie przebiegu granic głównych regionów fizycznogeograficznych również i poza granicami naszego kraju. Ostatnia wersja stale modernizowanego i uszczegółowianego podziału została opublikowana w 1998 roku w podręczniku Kondrackiego Geografia regionalna Polski. Warto zauważyć, że regionalizacja ta znajduje się w powszechnym użyciu i stosowana jest nie tylko w pracach naukowych. Nazwy regionów zostały w 1987 roku przyjęte przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów i opublikowane w oficjalnym wydawnictwie Nazwy geograficzne Rzeczypospolitej Polskiej.
Był prof. Kondracki wybitnym przedstawicielem geografii regionalnej. W sprawie przedmiotu i zadań tej nauki wypowiadał się już w 1960 roku. Znamienny jest fakt, że ostatniemu dziełu nadał tytuł Geografia regionalna Polski. Książka ta, wznowiona parokrotnie już po jego śmierci, poświęcona jest systematycznemu omówieniu regionów fizycznogeograficznych, przy czym każda z omawianych jednostek jest charakteryzowana również z punktu widzenia prowadzonej tam gospodarki. Był także autorem monografii regionalnej Polska północnowschodnia (1972) oraz opracowania Karpaty (1978), w którym całkowicie pominięte zostało omówienie kolejnych komponentów środowiska przyrodniczego, a pola odniesienia stanowią poszczególne części Karpat traktowane jako regiony fizycznogeograficzne, charakteryzowane pod względem przyrodniczym oraz społeczno-gospodarczym.
Profesor Kondracki interesował się również kartografią. W latach 1945–1951 pracował w Głównym Urzędzie Pomiarów Kraju jako naczelnik Wydziału Redakcji Map. W 1947 roku pod jego redakcją opublikowany został Mały Atlas Polski. W 1950 roku nakładem Trzaski, Everta i Michalskiego ukazał się niezwykle niegdyś popularny Atlas kieszonkowy (redakcja wspólnie z Karelem Kuchařem) obejmujący 25 map z całego świata i zestaw dobrze dobranych fotografii. Przez ponad 20 lat prof. Kondracki przewodniczył Komitetowi do spraw Kartografii Ogólnej przy prezesie Urzędu Geodezji i Kartografii. Był przewodniczącym Rady Naukowej Atlasu Rzeczypospolitej Polskiej, członkiem Komitetu Atlasów Narodowych i Regionalnych Międzynarodowej Unii Geograficznej i Grupy Roboczej Atlasów Środowiska MUG. Był autorem wielu map tematycznych, zarówno w skali szczegółowej, jak np. nowatorska mapa jeziora Śniardwy i jego okolic (1948), jak i przeglądowej – głównie mapy Polski do Atlasu Narodowego i Atlasu Rzeczypospolitej.
Kondracki poświęcał też dużo uwagi nazewnictwu geograficznemu. Od 1975 roku przewodniczył Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza granicami Polski przy ministrze edukacji narodowej. W okresie 1986–1997 był członkiem Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów. Uczestniczył w kilku konferencjach ONZ w sprawie standaryzacji nazw geograficznych. Przez 15 lat (1969–1985) brał udział w dwustronnych komisjach do weryfikacji treści podręczników szkolnych geografii i historii z NRD, RFN, Austrią, Bułgarią, Węgrami i Rumunią.
Profesor zajmował się również dydaktyką geografii. Bezpośrednio po wojnie uczestniczył w pracach Komisji Programowej Ministerstwa Oświaty i brał udział w licznych kursach dla nauczycieli organizowanych przez ministerstwo. Kursy te organizowane w czasie wakacji letnich i zimowych, w różnych częściach Polski, połączone były ze znakomicie przygotowanymi wycieczkami naukowymi.
Wspólnie z żoną1 Kondracki napisał w 1947 roku podręcznik dla szkoły podstawowej Geografia Polski. Był to pierwszy podręcznik dotyczący Polski w nowych granicach. Przez dwa lata kierował Zakładem Metodyki Nauczania Geografii. Przez 15 lat brał udział w międzynarodowych konferencjach zajmujących się weryfikacją treści podręczników szkolnych geografii i historii.
Profesor Kondracki dużo publikował. Zawsze dbał o upamiętnienie ważniejszych wydarzeń. Chętnie pisał recenzje. Całkowity spis jego publikacji przekracza 750 pozycji. Na szczególne podkreślenie zasługuje podręcznik Geografia fizyczna Polski. Pierwsze powojenne wydanie tej książki ukazało się w 1955 roku pod nazwiskiem Stanisława Lencewicza, chociaż opracowane i z uzupełnieniami Jerzego Kondrackiego. Wersja ta została przetłumaczona na język rosyjski i chiński. W 1959 roku opublikowane zostało II wydanie (Lencewicz, Kondracki), a w 1965 roku nowa wersja autorstwa Kondrackiego, całkowicie zmieniona w stosunku do pierwowzoru. Podręcznik ten doczekał się sześciu wydań, ostatnie w 1988 roku. Profesor Kondracki opublikował również kilka innych skryptów i podręczników. Poza cytowanymi uprzednio wspomnieć wypada cieszącą się dużą popularnością książkę Ogólna wiedza o Ziemi (1969). Przetłumaczył także siedem podręczników i monografii wydanych za granicą, wśród nich słynne dzieło Stanisława Kalesnika Geografia fizyczna ogólna (pierwsze wydanie 1961, nast. 1962, 1964 i 1969) i głośną książkę Dawida L. Armanda Nauka o krajobrazie (1980).
Był lubianym wykładowcą. Jego wykłady były zawsze bardzo interesujące i ilustrowane wykonanymi przez niego fotografiami. Wykorzystywał w nich swą głęboką wiedzę nie tylko w zakresie geografii. Wykształcił ponad 200 magistrów i był formalnym promotorem w 21 zakończonych przewodach doktorskich. Sprawował też opiekę nad doktoratami dalszych 5 osób.
Profesor Kondracki potrafił zgromadzić wokół siebie liczne grono współpracowników. Wielu jego uczniów zajmowało stanowiska profesorskie na różnych uczelniach. Inni pełnili odpowiedzialne funkcje w administracji, ochronie środowiska i planowaniu przestrzennym. Był człowiekiem dla wszystkich życzliwym, cieszył się powszechną sympatią i szacunkiem.
Był wielokrotnie odznaczany. Otrzymał Krzyż Walecznych, Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal za Udział w Wojnie Obronnej 1939, Medal Komisji Edukacji Narodowej i inne odznaczenia krajowe, a także Złotą odznakę za Zasługi dla Republiki Austrii i Złoty Medal Wydziału Przyrodniczego Uniwersytetu Karola w Pradze.
Trudno jest również przecenić zasługi prof. Jerzego Kondrackiego dla Polskiego Towarzystwa Geograficznego, do którego należał od 1933 roku. Był jednym z inicjatorów wznowienia działalności Towarzystwa po wojnie. Dokonało się to na zebraniu 5 maja 1945 roku, w mieszkaniu na Wilczej, w obecności 17 osób. Od 1945 roku był członkiem Zarządu Głównego PTG. W okresie 1959–1968 był przewodniczącym Zarządu Głównego, a w latach 1953–1959 i 1968–1987 – zastępcą przewodniczącego. W 1976 roku został członkiem honorowym PTG, a w 1987 roku nadana mu została godność Honorowego Przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Życiu Towarzystwa Kondracki poświęcił 80 publikowanych not, a z okazji 75-lecia Towarzystwa opracował obszerne omówienie jego dorobku. Wziął udział we wszystkich dorocznych zjazdach PTG. Był również członkiem honorowym pięciu zagranicznych towarzystw geograficznych: NRD, włoskiego, węgierskiego, serbskiego i czechosłowackiego.
Profesor Jerzy Kondracki dużo podróżował. Już jako asystent prof. Lencewicza uczestniczył w IV Kongresie Geografów i Etnografów Słowiańskich w Bułgarii w 1936 roku i w III Kongresie INQUA w Wiedniu w tym samym roku oraz w Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Amsterdamie w 1938 roku. Potem przyszły lata obozu jenieckiego i okres powojenny zamknięcia Polski na kontakty zagraniczne. Dopiero w 1956 roku pojawiła się możliwość wyjazdów. Pozwoliło to prof. Kondrackiemu na udział w międzynarodowym życiu geograficznym. Uczestniczył w licznych konferencjach. Odbył wiele wyjazdów o charakterze misji profesorskich. Z czasem nad wyjazdami służbowymi zaczęły przeważać wyjazdy turystyczne. Odwiedził prawie wszystkie kraje Europy, niektóre wielokrotnie. Był parę razy w Ameryce Północnej i w Afryce. Podróżował także wiele po Polsce. Z każdego wyjazdy przywoził szczegółowe notatki, które wykorzystywał przy kolejnych podróżach i udostępniał znajomym. Notatki te u schyłku swego życia uporządkował według krajów. Zawarte są w nich uwagi o spotkaniach oraz spostrzeżenia geograficzne i krajoznawcze. Całkowita ich objętość przekracza 2000 stron maszynopisu (Kondracki 1998).
W 1998 roku Jerzy Kondracki wyjechał na Święta Wielkanocne w Alpy do Austrii, kraju, który szczególnie lubił i często odwiedzał. Tam 13 kwietnia zginął w wypadku w czasie pieszej wycieczki.
Wybrana literatura
Kondracki J., Geografowie Uniwersytetu Warszawskiego: Stanisław Lencewicz, Bogdan Zaborski, Stanisław Pietkiewicz (wspomnienia, listy), „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” 1991, seria II, z. 4.
Kondracki J., Instytut Geograficzny Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi (1951–1969), „Prace i Studia Geograficzne” 1995 t. XVI.
Kondracki J., Instytut Geografii (1969–1977), „Prace i Studia Geograficzne” 1995 t. XVI.
Kondracki J., Moje przygody z geografią, „Prace i Studia Geograficzne” 1998, t. XXIV.
Kondracki J., Początki działalności powojennej (rozmowa z Małgorzatą Mazurek), „Prace i Studia Geograficzne” 1998, t. XXIV.
Kondracki J., Zakład Geograficzny Uniwersytetu Warszawskiego (1918–1951), „Prace i Studia Geograficzne” 1995 t. XVI.
Kondracki J., Związki z dydaktyką geografii, „Prace i Studia Geograficzne” 1998, t. XXIV.
Mikulski Z., Jerzy Kondracki 1908–1998, „Przegląd Geograficzny” 1998, t. LXX, z. 3–4.
Mikulski Z., Sylwetka naukowa Profesora Jerzego Kondrackiego, „Prace i Studia Geograficzne” 1984, t. V.
Prószyński M., Trzydzieści pięć lat działalności naukowej Profesora Jerzego Kondrackiego, „Prace i Studia Instytutu Geograficznego UW” 1970, z. 9, Geografia Fizyczna, z. 3.
Richling A., Jerzy Kondracki 1908–1998, „Prace i Studia Geograficzne” 2008, t. XL.
Stopa-Boryczka M., Podwójny jubileusz Profesora Jerzego Kondrackiego, „Prace i Studia Geograficzne” 1998, t. XXIV.
Świerczyński K., Prof. dr J. Kondracki jako nauczyciel i wychowawca, „Prace i Studia Instytutu Geograficznego UW” 1970, z. 9, Geografia Fizyczna, z. 3.
1Wiesława Richling-Kondracka – nauczycielka geografii w liceum im. J. Słowackiego i innych szkołach warszawskich, kierowniczka Referatu Geografii w Ministerstwie Oświaty, kierowniczka Redakcji Geografii w PWN, autorka kilkudziesięciu publikacji naukowych.