Jan Bohdan Dembowski

Urodzony 26 XII 1889 w Petersburgu. Studia na Uniwersytecie Petersburskim. Doktorat (1921) i habilitacja (1922) na UW. Pracownik Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego TNW (1918), kierownik Zakładu Morfologii Doświadczalnej (1933–1934), dyrektor instytutu (1947–1962). Profesor biologii ogólnej w Wolnej Wszechnicy Polskiej (1920–1930). Profesor i kierownik Zakładu Biologii USB w Wilnie (1934–1939). Pracownik Instytutu Biologii Eksperymentalnej Akademii Nauk Medycznych w Moskwie. Profesor i kierownik Zakładu Biologii Eksperymentalnej UŁ (1947), profesor biologii UW (1952).

Zoolog, etolog; prace z zakresu zoologii doświadczalnej; badacz fizjologii pierwotniaków i etologii bezkręgowców, a także organizmów wyższych.
Działacz Związku Patriotów Polskich oraz attaché naukowy przy Ambasadzie Polskiej w Moskwie (1944–1947). Marszałek sejmu i wiceprzewodniczący Rady Państwa (1952–1957).
Członek PAN (1952, prezes 1952–1957) i Akademii Nauk ZSRR.
Zmarł 22 IX 1963 w Warszawie.

O istocie ewolucji, Warszawa 1924; Szkice biologiczne, Lwów 1928; Obserwacje nad ruchem Paramaecium caudatum w kroplach różnego kształtu geometrycznego, Lwów-Warszawa 1923; Psychologia małp, Łódź 1946; Circulation of Food Vacuole of Paramaecium caudatum, Łódź 1951 (współautor A. Lubocka).

L. Kuźnicki, Działalność naukowa i społeczna prof. dra Jana Dembowskiego, „Kosmos” 1964, nr 1; idem, Dembowski Jan Bohdan, [w:] Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987.

TOMASZ MAJEWSKI

JAN BOHDAN DEMBOWSKI

1889–1963

 

Uczony mający uznane w świecie zasługi w zakresie protozoologii i zoopsychologii, znakomity popularyzator ogólnych zagadnień biologii, który prowadził w okresie powojennym także aktywną działalność polityczną. Z Uniwersytetem Warszawskim związany był ściślej jedynie w młodości jako jego docent i wykładowca na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Swoją szeroką wiedzą, ścisłością rozumowania i umiejętnością budzenia zainteresowania czytelnika Dembowski wykraczał daleko poza przeciętność.

Jan Dembowski urodził się 26 grudnia 1889 roku w Petersburgu. Ojciec jego, Kazimierz Dembowski, był inżynierem technologiem. Ukończył gimnazjum w Tambowie w środkowej Rosji, w latach 1907–1912 studiował nauki przyrodnicze w Petersburgu, po czym przez dwa lata był asystentem w Zakładzie Zoologii Bezkręgowców pod kierunkiem młodego prof. Walentina Dogiela, później znanego parazytologa i badacza pierwotniaków. Wysłany w 1914 roku na dalsze studia specjalistyczne do Wiednia, po wybuchu wojny w lecie tego roku został osadzony przez miejscowe władze, jako poddany rosyjski, w obozie dla internowanych. Po uwolnieniu współpracował z Hansem Przibramem, profesorem zoologii eksperymentalnej uniwersytetu w Wiedniu. W 1918 roku przybył do Warszawy i rozpoczął pracę w instytucie Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego, z którym, z przerwami, związany był do końca życia.

W Instytucie im. Nenckiego zajmował z początku stanowisko asystenta w Zakładzie Biologii Ogólnej, kierowanym przez Romualda Minkiewicza, zoologa o szerokich zainteresowaniach naukowych (fizjologia i etologia zwierząt z różnych grup systematycznych), a przy tym zaangażowanego w ruchu lewicowym. W 1921 roku otrzymał doktorat u profesora UW Konstantego Janickiego, światowej sławy parazytologa, na podstawie rozprawy O wyborze pokarmu i zjawiskach tzw. pamięciowych Paramaecium caudatum. Nieco później, w 1922, habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim, przedstawiając rozprawę Obserwacje nad ruchem Paramaecium caudatum w kroplach różnego kształtu geometrycznego. Jako docent wykładał tu biologię ogólną i doświadczalną oraz prowadził seminarium z mechaniki rozwoju i wykład Paramecium caudatum aż do przeniesienia się do Wilna w 1934 roku. Projekt utworzenia dla Dembowskiego katedry biologii na Wydziale Lekarskim UW został przez władze odrzucony ze względu na jego zdecydowanie materialistyczny światopogląd i lewicowe poglądy społeczne.

W Instytucie Nenckiego usamodzielnił się, kierując w latach 1927–1934 Zakładem Morfologii Doświadczalnej, a w roku 1933–1934 całym Instytutem. Dodatkowo był zatrudniony w tym czasie jako profesor biologii ogólnej w Wolnej Wszechnicy Polskiej (1920–1930) oraz jako nauczyciel biologii w jednej z warszawskich szkół średnich. W latach 1924–1925, po otrzymaniu stypendium Fundacji Rockefellera, pracował w morskich stacjach biologicznych we Francji (Ville-Franche-sur-Mer), Stanach Zjednoczonych (Woods Hole) i Włoszech (Neapol). Tu prowadził badania eksperymentalne nad zachowaniem krabów. Odwiedzał także Stację Hydrobiologiczną na Wigrach, należącą do Instytutu im. Nenckiego, prowadząc tam prace doświadczalne.

W 1934 roku, po otrzymaniu tytułu profesora nadzwyczajnego Dembowski przeniósł się do Wilna, gdzie zorganizował Zakład Biologii Ogólnej Uniwersytetu Stefana Batorego i objął odpowiednią katedrę, gromadząc grono zdolnych uczniów i współpracowników. Pracował tu do rozwiązania uniwersytetu przez władze litewskie w grudniu 1939 roku. W krótkim okresie władzy litewskiej i radzieckiej (do czerwca 1941 roku) pracował jako nauczyciel biologii w polskim gimnazjum. W czasie pierwszej radzieckiej okupacji Litwy (1940–1941) wykładał ewolucjonizm na Uniwersytecie Marksizmu-Leninizmu w Wilnie i wygłaszał prelekcje O zastosowaniu dialektyki w biologii, Religia i marksizm itd. Po zajęciu Wilna przez Niemców służył jako księgowy i jako tłumacz w biurze pisania podań.

Po ponownym wkroczeniu wojsk radzieckich w lipcu 1944 roku udał się do Moskwy. Tam spędził trzy lata (1944–1947), działając we współpracującym z władzami radzieckimi Związku Patriotów Polskich, jednocześnie pełniąc funkcje attaché naukowego przy ambasadzie PKWN. Pracował w Instytucie Biologii Eksperymentalnej Akademii Nauk Medycznych w Moskwie, pisząc dwie swoje ważne książki o psychologii zwierząt i badając uwarunkowanie Paramaecium caudatum na światło.

W 1947 roku Dembowski wrócił do Polski, obejmując stanowisko profesora Uniwersytetu Łódzkiego. Wykładał tu fizjologię zwierząt i biologię ogólną oraz kierował Zakładem Biologii Eksperymentalnej. Jednocześnie podjął starania o wznowienie działalności Instytutu im. Nenckiego, współpracując w tym zakresie z dawnymi kolegami, profesorami Jerzym Konorskim i Włodzimierzem Niemierką. W Warszawie, wobec jej zniszczeń, nie było to możliwe, tak więc reaktywowany Instytut im. Nenckiego rozpoczął działalność w Łodzi przy ul. Południowej 66. Uroczyste jego otwarcie nastąpiło 28 listopada 1948 roku. Dembowski kierował tu Zakładem Biologii Ogólnej, a także całym Instytutem. Później przeniósł się do Warszawy, czuwając nad budową nowej siedziby Instytutu, okazałego gmachu przy ul. Pasteura. Dzięki jego energii i zdolnościom organizacyjnym Instytut im. Nenckiego stał się dużym i dobrze funkcjonującym, ważnym dla rozwoju polskich badań biologicznych ośrodkiem naukowym. Na emeryturę przeszedł w 1960 roku.

Dorobek naukowy Jana Dembowskiego obejmuje ponad 120 publikacji, w tym 28 to prace eksperymentalne, znakomicie prowadzone pod względem metodycznym. Zwracał uwagę na konieczność sformułowania przed podjęciem każdych badań wstępnej hipotezy wymagającej weryfikacji, a więc określenia celu doświadczenia. Starał się, aby stosowane narzędzia i aparatura były możliwie najprostsze; wiele z nich sam wykonywał, w czym pomagały mu duże zdolności manualne. Starał się w jak najmniejszym stopniu korzystać z pomocy personelu technicznego, sam wykonując prace doświadczalne.

Wiele uwagi poświęcił fizjologii pospolitego pierwotniaka Paramaecium caudatum, zwanego pantofelkiem. Analizował odżywianie się pierwotniaka, jego ruch, geotropizm, rozmnażanie się i reakcje na bodźce świetlne. Badał jego geotaksję, a więc sposób reagowania na przyciąganie ziemskie, stwierdzając, że gra tu rolę zróżnicowanie morfologiczne jego ciała, którego tylna część jest cięższa niż przednia. Udowodnił, że taksja nie jest zjawiskiem przymusowym, lecz reakcją pierwotniaka na bodźce zewnętrzne. Próbował wytworzyć reakcje uwarunkowane i jego doświadczenia obaliły hipotezę, że możliwe jest doświadczalne wytworzenie u tego zwierzęcia odruchów warunkowych, wreszcie badał reakcje ruchowe tego zwierzęcia i preferencje w odżywianiu. Spośród ważniejszych publikacji Dembowskiego wymienić tu można, oprócz cytowanych wyżej rozpraw, prace Obserwacje nad ruchem Paramaecium caudatum w kroplach różnego kształtu geometrycznego (1923), Ruchy pionowe Paramaecium caudatum (1929–1931), Circulation of Food Vacuole of Paramaecium caudatum (1950), On the Conditioned Reactions of Paramaecium caudatum towards light (1950, dwie ostatnie z Anną Lubocką). We wszystkich tych pracach udowadniał zależność przejawów życiowych pierwotniaka od subtelnych zmian zachodzących w środowisku. Wnioski, jakie wyprowadzał z przeprowadzanych doświadczeń, wkraczały w filozofię życia: udowadniały niesłuszność ujmowania żywego organizmu, nawet tak prostego jak pierwotniak, jedynie jako skomplikowanej maszyny i podważały mechanistyczną teorię życia, nierzadko przyjmowaną przez „postępowych” biologów.

Dembowski jako jeden z pierwszych w świecie prowadził eksperymenty z zakresu psychologii (etologii) stawonogów. Badał zachowanie się krabów Dromia vulgarisUva pugilator oraz larwy chruścika Molanna angustata. Wykazał elastyczność postępowania tych zwierząt i łatwość dostosowywania się do zmieniających się warunków. Zauważył, że reagują one celowo nawet w sytuacjach nowych dla nich. Prowadziło to Dembowskiego do rewizji dotychczasowych definicji ważnego w zoopsychologii pojęcia instynktu jako stereotypowego zachowania się zwierząt. Badania te, kontynuowane przez jego uczniów, przyjęte zostały z zainteresowaniem przez specjalistów w świecie.

Dobrze przyjęte także zostały jego prace popularyzujące wyniki specjalności, którą się zajmował, a więc fizjologii i psychologii zwierząt. Jego Historia naturalna jednego pierwotniaka, wydana po raz pierwszy w roku 1924, doczekała się czterech dalszych wydań. Stanowi ona przykład prostego i interesującego opisu specjalistycznych badań, rzadko przestawianych w tej formie szerszemu ogółowi, może być interesująca zarówno dla ucznia, niemającego żadnej wiedzy o pierwotniakach, jak i dla studenta szukającego podstaw wiedzy o tych zwierzętach, a także dla filozofa ze względu na formułowane tam podstawowe prawa przyrody. Także Szkice biologiczne (1927) miały duże znaczenie w rozbudzaniu zainteresowania naukami przyrodniczymi, stosowanymi w nich metodami badań i wnioskowań. Książka Psychologia zwierząt (1946) i uzupełniająca ją Psychologia małp (1946) to pierwsze w naszej literaturze obszerne i oryginalne przedstawienie światowego dorobku etologii, tłumaczone zresztą na obce języki (pierwsza książka wyszła w wersji włoskiej, niemieckiej i rosyjskiej, druga – w niemieckiej i rosyjskiej). Znakomicie popularyzował zagadnienia ewolucji (O istocie ewolucji – 1924, Darwin – 1936). Nieopublikowane za życia fragmenty spuścizny Dembowskiego wydał jego uczeń Leszek Kuźnicki (Okiem biologa – 1968). Pozostawił wielu uczniów, którzy kontynuują jego główne kierunki badań, fizjologię pierwotniaków i etologię bezkręgowców. Zainicjowane i prowadzone przez wiele lat w Instytucie im. Nenckiego badania protozoologiczne był kontynuowane i rozwijane tam także po odejściu prof. Dembowskiego, a wybrane przez niego w swoim czasie jako obiekt badań podstawowych zagadnień biologicznych pierwotniaki służą obecnie do analizowania zjawisk życiowych na poziomie nie tylko komórkowym, lecz także subkomórkowym i molekularnym.

Należy tu jeszcze wspomnieć o działalności organizacyjnej Dembowskiego, mającej na celu wciąganie jak najszerszych grup w krąg zainteresowań naukami biologicznymi.

Redagował (w latach 1929–1939) miesięcznik „Wszechświat”. Aktywnie działał w Polskim Towarzystwie Przyrodników im. Kopernika (przewodniczący Oddziału Warszawskiego 1929–1935, członek honorowy), inicjował powstanie Wileńskiego Towarzystwa Biologicznego, któremu w latach 1936–1939 przewodniczył, był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Towarzystwa Naukowego we Lwowie i Łódzkiego Towarzystwa Naukowego. Spośród towarzystw zagranicznych, Akademia Nauk ZSRR wyróżniła go członkostwem honorowym.

Jeszcze w latach 20. Dembowski krytykował genetykę morganowską, prowadząc na ten temat dyskusję w Bolesławem Hryniewieckim i Marią Skalińską. Znacznie później, w innej już sytuacji politycznej, po słynnej sesji Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych w Moskwie w sierpniu 1948 roku, Dembowski poparł „nową genetykę” w wersji Miczurina i Łysenki, podobnie zresztą jak wielu innych polskich genetyków i biologów. Swój niewątpliwy autorytet naukowy zaangażował w prezentowanie nowych idei, począwszy od poświęconej im pierwszej konferencji w marcu 1949 roku w Warszawie, a zorganizowanej przez Koło Przyrodników-Marksistów. Wygłosił tam referat O nowej genetyce, konsultowany wcześniej z czynnikami rządowymi, powtarzany następnie kilkakrotnie przed różną publicznością i obszernie streszczony w „Trybunie Ludu”. Za „zapoczątkowanie przełomu w kierunku biologii marksistowskiej w Polsce” otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia. Wycofał się jednak z aktywności w popieraniu tych poglądów znacznie wcześniej niż także zasłużeni w tym względzie Michajłow i Petrusewicz, jeszcze w 1951 roku. W czasie burzliwej, rozliczeniowej sesji Zgromadzenia Ogólnego członków PAN w czerwcu 1956 roku, podał się wraz z całym Prezydium Akademii do dymisji.

Poglądy prof. Dembowskiego były materialistyczne i radykalne społecznie. Chociaż ani przed II wojną światową, ani po niej nie należał do żadnej partii politycznej, nie ukrywał sympatii lewicowych. W czasie wojny współpracował, jak już wspomniano, z władzami radzieckimi w Związku Patriotów Polskich, a później z władzami Polski Ludowej, które wykorzystały go do firmowania prowadzonej po wojnie polityki względem polskiej nauki, mającej na celu podporządkowanie uczonych nowej władzy i jej ideologii. Był pełnomocnikiem ministra oświaty do spraw organizacji I Kongresu Nauki Polskiej, przygotowując w latach 1948–1951 grunt pod likwidację niezależności polskiego środowiska naukowego. Uchwały tego Kongresu, który odbył się w czerwcu 1951 roku, a któremu w dużej części przewodniczył, prowadziły do likwidacji najważniejszych korporacji polskich uczonych, Polskiej Akademii Umiejętności i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz do powołania Polskiej Akademii Nauk, uzależnionej – przez kompetencje jej sekretarza naukowego – od decyzji rządu, a pośrednio i Partii. Nieco później, po utworzeniu Polskiej Akademii Nauk, został jej pierwszym prezesem (IV 1952–XII 1956). Był aktywnym uczestnikiem Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbył się we Wrocławiu (1948), brał udział w dwóch pierwszych Kongresach Obrońców Pokoju (Paryż 1949, Warszawa 1950). Był pierwszym przewodniczącym Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju (1948–1952), także członkiem Światowej Rady Pokoju, organizacji powołanej i finansowanej przez Związek Radziecki, oraz członkiem Komitetu Nagród Stalinowskich. Sprawował też funkcje w polskich organach władzy: był posłem na Sejm i zarazem marszałkiem Sejmu I kadencji (1952–1956), zastępcą przewodniczącego Rady Państwa (1952–1957), przewodniczącym Komitetu Nagród Państwowych (1951–1953). Wreszcie w latach 1952–1956 pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu (wówczas Aleksandra Zawadzkiego); był to ruch społeczno-polityczny, którego celem było współdziałanie w budowie socjalizmu, a jego czołową siłą była PZPR. W 1954 roku otrzymał z rąk prezydenta Bolesława Bieruta najwyższe ówcześnie odznaczenie państwowe, order Budowniczych Polski Ludowej, został też dwukrotnie (1949 i 1955) laureatem Nagrody Państwowej I stopnia za całokształt działalności naukowej.

Zmarł w Warszawie 22 września 1963 roku. Pochowany został obok żony Stanisławy Dembowskiej, wiernej towarzyszki swego życia i pracy, profesora Instytutu im. Nenckiego, w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.