Zygmunt Kraczkiewicz

Urodzony 20 VII 1900 w majątku Biała koło Berdyczowa. Studia zoologiczne na UW (1922–1926), asystent w Katedrze Anatomii Porównawczej. Doktorat na UJ (1928). Habilitacja na UW (1937). W czasie wojny więzień oflagu, w 1945 współorganizator, a następnie wykładowca Polskiego Ośrodka Studiów Wyższych w Brukseli. Docent Wydziału Przyrodniczego UW (1946), profesor UW (1949). Kierownik Zakładu Cytologii (1946–1970), prodziekan i dziekan Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, prorektor UW (1956–1965).

Cytolog i embriolog; prace dotyczące głównie różnicowania się komórek we wczesnych stadiach rozwoju, ontogenezy i spermatogenezy u owadów, chromosomów olbrzymich.
Członek TNW (1948). Wieloletni wiceprezes i prezes Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Członek Rady Rektorów Wyższych Uczelni Polskich.
Zmarł 11 X 1971 w Warszawie.

Cytologia ogólna, Warszawa 1949.

J. Kaczanowska, Profesor Zygmunt Kraczkiewicz. Wspomnienie o człowieku prawym w czterdziestą rocznicę śmierci, „Rocznik TNW” 2010, nr 73.

AGATA MUSIAŁ

ZYGMUNT KRACZKIEWICZ

1900–1971

 

Zygmunt Kraczkiewicz to wybitny polski cytolog i embriolog. Urodził się 20 lipca 1900 roku w majątku Biała koło Berdyczowa, na dzisiejszej Ukrainie. Był synem Zygmunta Kraczkiewicza (1863–1931), inżyniera agronomii i Aliny Janiny Ogonowskiej (1870–1944). W 1919 roku ukończył humanistyczne gimnazjum Naumenki w Kijowie. Następnie odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Wojsk Samochodowych. Jako żołnierz Wojska Polskiego wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1922 roku rozpoczął studia zoologiczne na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego.

Były to pierwsze lata funkcjonowania uczelni w wolnej Polsce. Po okresie carskich zaborów i I wojny światowej, Uniwersytet wymagał reorganizacji. Carscy wykładowcy wyjechali w głąb Ukrainy, wywożąc ze sobą część majątku uczelni, w tym również zbiory zoologiczne. Kierownikiem i organizatorem Katedry Anatomii Porównawczej UW był prof. Jan Tur, wychowawca wielu wybitnych polskich biologów. Czas studiów zoologicznych dla Zygmunta Kraczkiewicza to nie tylko nauka, lecz także pierwsze badania z embriologii doświadczalnej, dotyczące platyneurii w zarodkach ptaków, które opisał w swojej pracy doktorskiej. W 1926 roku ukończył studia i rozpoczął pracę na stanowisku asystenta prof. Wacława Baehra – wybitnego cytologa, pierwszego kierownika utworzonej zaledwie rok wcześniej Katedry Cytologii UW.

Profesor Baehr prowadził badania procesów mitozy, mejozy i ich genetycznych konsekwencji w organizmach zwierzęcych. Na podstawie prac badawczych przeprowadzonych pod okiem tego wybitnego specjalisty i w doskonałym laboratorium, młody asystent Zygmunt Kraczkiewicz w 1928 roku uzyskał tytuł doktora filozofii UW. Prowadził też kolejne badania nad zjawiskiem platyneurii, których wyniki publikował w wielu czasopismach; brał udział w konferencjach naukowych i był stypendystą w Roscoff we Francji. Czas pokoju i rozwoju polskiej nauki służył karierze naukowej Kraczkiewicza, który w 1937 roku został docentem, habilitując się na podstawie rozprawy Badania cytologiczne nad oogenezą i diminucją chromatyny u larw paedogenetycznych Miastor metraloas (Diptera).

Lata 1922–1939 przyniosły nie tylko sukcesy naukowe, ale były także czasem pomyślności w życiu osobistym: przyniosły małżeństwo z Janiną Martyszewską oraz nawiązanie relacji z przyjaciółmi z Uniwersytetu, m.in. z profesorami Stanisławem Bilewiczem, Ignacym Szaniawskim i Kazimierzem Stołyhwo.

W 1939 roku wybuch wojny przerywa badania naukowe Kraczkiewicza. 1 września zastaje go w Warszawie. Zmobilizowany jako porucznik, bierze udział w kampanii wrześniowej. Dostaje się do niewoli i pozostałe lata wojny jest jeńcem wojennym. Początkowo internowany w Rumunii (do lutego 1942 roku), a następnie więziony w obozach niemieckich w Dosten i Dosselie, aż do końca wojny nie odzyskuje wolności. W tym czasie zostają też zniszczone wszystkie materiały naukowe profesora, zbierane w ciągu lat żmudnych doświadczeń.

Po zakończeniu wojny Kraczkiewicz przez rok przebywa w Belgii, jako organizator i wykładowca embriologii Polskiego Ośrodka Studiów Wyższych w Brukseli. W 1946 roku powraca do kraju, do Warszawy, i zaczyna wszystko od nowa. Od 1 października rozpoczyna rok akademicki jako docent etatowy. Obejmuje kierownictwo Katedry Cytologii Uniwersytetu Warszawskiego. Funkcję tę piastuje do chwili przejścia na emeryturę w 1970 roku. W swojej katedrze kontynuuje badania nad dyminucją chromosomów, pierwszymi podziałami w procesie oraz nad procesem spermatogenezy u Cecydomyiidae.

W 1948 roku został członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a rok później – członkiem zwyczajnym. W 1949 roku mianowano go profesorem nadzwyczajnym. W poszukaniu naukowej prawdy nie przeszkadzały profesorowi polityczne trendy, zaprzeczające chromosowej teorii dziedziczności. Prowadził nadal swoje prace badawcze m.in. nad genetyczną kontrolą syntezy RNA w chromosomach ślinianek owadów, a na wykładach z cytologii, jak wspominają współpracownicy, „spokojnie i rzeczowo wykładał studentom chromosomową teorię dziedziczności”.

W 1956 roku Zygmunt Kraczkiewicz został mianowany profesorem zwyczajnym, a w 1957 roku za jego znaczący dorobek naukowy odznaczono go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Oprócz pracy naukowej była dla niego istotna również praca organizacyjna na rzecz uczelni. Pełnił funkcje prodziekana i dziekana Wydziału Biologii i Nauki o Ziemi. W latach 1956–1965 był prorektorem UW. Profesora postrzegano jako człowieka rozwiązującego problemy zarówno pracowników, jak i studentów Uniwersytetu. Opiekował się chórem uniwersyteckim, studenckimi kołami naukowymi, łagodził konflikty i napięcia, również te poprzedzające wydarzenia marcowe. Był także aktywnym członkiem Rady Rektorów Wyższych Uczelni Polskich, przewodniczącym Rady Instytutu Zoologii. Przez wiele lat pełnił funkcję wiceprezesa, a następnie prezesa Polskiego Towarzystwa Zoologicznego.

Uczony cenił też sobie pracę dydaktyczną. Kraczkiewicz był autorem pierwszego polskiego podręcznika cytologii Cytologia ogólna, którego pierwsza część ukazała się w 1949 roku, a kolejne – rozszerzone i uzupełnione – w 1958 i 1959 roku. Studenci Uniwersytetu nagrodzili swojego profesora odznaką Zrzeszenia Studentów Polskich i tytułem honorowego członka ZSP.

Niestety praca prof. Kraczkiewicza na Uniwersytecie nie została należycie doceniona przez ówczesne władze. W opinii współpracowników „twardy i nieustępliwy, jeśli chodzi o osobiste przekonania i jeśli uważa, że w swoim sumieniu ma rację”, był niewygodny w tamtych realiach politycznych. Dlatego w 1970 roku, w bardzo mało elegancki sposób, został zmuszony do przejścia na emeryturę.

W pierwszych dniach października 1971 roku Zygmunt Kraczkiewicz nagle zachorował; skromny, nienachalny, otrzymał pomoc zbyt późno. Zmarł 11 października 1971 roku i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. Uroczystościom pogrzebowym „towarzyszyły kwiaty, nekrologii i setki ludzi”, gdyż zawsze był szanowany za swoją dobroć, łagodność, życzliwość dla innych. Był również człowiekiem odważnym i prawym, zawsze stawał w obronie nauki, bez względu na sytuację polityczną, rzetelnie przedstawiał wyniki swoich badań, nie poddawał się przeciwnościom losu.