Bolesław Gutowski

Urodzony 21 IV 1888 w Rzewniu. Studia na UW, pracownik Zakładu Fizjologii, doktorat (1922). Kierownik Katedry Fizjologii Zwierząt Wydziału Weterynaryjnego UW, dziekan Wydziału Weterynaryjnego (1933–1934). Studia zagraniczne na University of Cambridge. Profesor UW (1932). Podczas wojny wykładowca Studium Weterynarii przy Royal (Dick) Veterinary College w Edynburgu (1945). Kierownik Katedry Fizjologii Zwierząt Wydziału Weterynaryjnego SGGW (od 1952).

Fizjolog; badania nad ciałami czynnymi mózgu oraz fizjologią wydzielania żołądka, trzustki i wątroby (wyjaśnił mechanizm działania histaminy na wydzielanie soku żołądkowego). Szeroko zakrojone badania nad fizjologią zwierząt (od 1930), m.in. nad fizjologią trawienia u przeżuwaczy oraz nad gotowością czynnościową odruchów postawnych szyjnych u młodych zwierząt gospodarskich.
Członek TNW, Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych, Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Sekretarz Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Biologicznego.
Zmarł 27 VIII 1966 w Warszawie.

Nowy sposób otrzymywania ciał czynnych z poszczególnych narządów, „Polska Gazeta Lekarska” 1923, nr 26; Stosunek ciała czynnego zwojów gwiaździstych (ganglion stellatum) do adrenaliny, Warszawa 1923; Studjum doświadczalne nad ciałami czynnemi mózgu, Warszawa 1926; Fizjologia zwierząt domowych, Warszawa 1934.

E. Domański, Pamięci prof. dr. Bolesława Gutowskiego, „Acta Physiologica Polonica” 1968, 19 (5).

JANUSZ GILL

BOLESŁAW GUTOWSKI*

1888–1966

 

Bolesław Gutowski urodził się 21 kwietnia 1888 roku w Rzewniu, w ziemi łomżyńskiej. Maturę otrzymał w 1915 roku jako ekstern w gimnazjum filologicznym w Lublinie. Studiował na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego i w 1922 roku zyskał stopień doktora medycyny. Już jako student związał się z Zakładem Fizjologii Uniwersytetu Warszawskiego, kierowanym wówczas przez prof. Franciszka Czubalskiego. Również jako student opublikował swoją pierwszą pracę naukową. Po uzyskaniu dyplomu nie wszedł na drogę praktyki lekarskiej, lecz został asystentem przy prof. Czubalskim, aby studiować zagadkę mechanizmów kierujących przebiegiem procesów życiowych i na tej drodze zbliżyć się do Prawdy.

Już w roku akademickim 1923/1924 zaczął prowadzić na Uniwersytecie Warszawskim repetytoria z fizjologii układu nerwowego, w roku 1924/1925 wykładał zastępczo niektóre działy z fizjologii człowieka i odtąd już stale prowadził ze słuchaczami medycyny ćwiczenia z fizjologii.

W celu pełniejszego przygotowania się do pracy badawczej, w roku akademickim ciągu 1924/1925 Bolesław Gutowski uczęszczał do pracowni fizjologicznej prof. Kazimierza Białaszewicza, zaznajamiając się z biochemicznymi metodami badań, a w roku następnym – do pracowni fizyko-chemicznej prof. Wojciecha Świętosławskiego. W tym też okresie sprawował czynności sekretarza Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Biologicznego.

W sierpniu 1926 roku był uczestnikiem Międzynarodowego Kongresu Fizjologów w Sztokholmie, wygłaszając tam dwa komunikaty.

Na początku 1927 roku Gutowski otrzymał veniam legendi z fizjologii na Uniwersytecie Warszawskim oraz roczne stypendium Rockefellera na studia za granicą. Pozwoliło mu to pracować w Wielkiej Brytanii pod kierunkiem dwu wielkich ówczesnych fizjologów: prof. Charlesa Lowatta Ewansa w Londynie i prof. Josepha Barckrofta w Cambridge. Ostatni miesiąc pobytu za granicą poświęcił na zwiedzenie zakładów fizjologii w Belgii, Francji, Niemczech i Danii.

Z chwilą kreowania katedry fizjologii zwierząt na Wydziale Weterynaryjnym UW w 1930 roku docent Gutowski został mianowany zastępcą profesora i powołany na pierwszego kierownika tej nowej placówki, którą musiał organizować od podstaw. W dwa lata później (1932) został mianowany profesorem nadzwyczajnym fizjologii. W latach 1933–1934 pełnił funkcję dziekana Wydziału Weterynaryjnego.

W 1935 roku prof. Gutowski był uczestnikiem Międzynarodowego Kongresu Fizjologów w Leningradzie i Moskwie, a w 1938 – Kongresu Fizjologów w Zurychu.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej Gutowski został zmobilizowany, odbył kampanię wrześniową, dostał się do niewoli, po czym został przewieziony do tzw. obozu ozdrowieńców w ZSRR. Tam w 1942 roku wstąpił do tworzącej się Armii Polskiej i z Armią tą, w jej służbie zdrowia, przeszedł na Środkowy Wschód. Po prawie trzech latach służby wojskowej, w 1945 roku został odkomenderowany do Edynburga i zaangażowany do prowadzenia wykładów z fizjologii zwierząt domowych na zorganizowanym dla uchodźców polskich Studium Weterynarii przy Royal (Dick) Veterinary College w Edynburgu. Tam też przez okres jednej kadencji był dziekanem tego studium.

W roku akademickim 1946/1947 Gutowski otrzymał urlop od polskiego Ministerstwa Oświaty. Do kraju powrócił w czerwcu 1947 roku i niezwłocznie przystąpił do rekonstrukcji kompletnie zniszczonego swego miejsca pracy na Uniwersytecie Warszawskim, mieszkając w maleńkim pokoiku przy zakładzie wśród skrzyń z aparatami przywiezionymi ze Szkocji.

Kiedy w lutym 1952 roku Wydział Weterynaryjny przeniesiono z Uniwersytetu Warszawskiego do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, prof. Gutowski został kierownikiem Katedry Fizjologii Zwierząt SGGW, złożonej odtąd z dwóch zakładów mieszczących się przy ulicy Grochowskiej i przy ulicy Rakowieckiej.

W dniu 1 października 1960 roku prof. Gutowski przeszedł na emeryturę. Nie przerywał jednak pracy naukowej – doświadczalnej i piśmienniczej. We wrześniu 1963 roku Wydział Weterynaryjny SGGW uczcił uroczyście jubileusz 75-lecia i 40-lecia pracy naukowej profesora.

Dzieło Bolesława Gutowskiego jest duże i dotyczy zarówno bogatej spuścizny piśmienniczej, jak i wielu uczniów, kontynuatorów pracy, piastujących już dziś odpowiedzialne stanowiska w życiu naukowym.

Pierwszą swoją pracę ogłosił Gutowski jako student III roku medycyny w 1918 roku w „Polskiej Gazecie Lekarskiej”. Następne były wynikami doświadczeń wykonanych w Zakładzie Fizjologii UW. Dwie pierwsze prace: Nowy sposób otrzymywania ciał czynnych z poszczególnych narządówStosunek ciała czynnego zwojów gwiaździstych (ganglion stellatum) do adrenaliny, ogłoszone w 1923 roku, przedstawiały szczególną wartość. Za pomocą nowej metody (biodializy) udało się autorowi znaleźć w zwoju gwiaździstym adrenalinę, niezależnie od innych ciał obniżających ciśnienie tętnicze krwi. Ogłoszona w trzy lata później praca habilitacyjna Studium doświadczalne nad ciałami czynnymi mózgu wykazała obecność w mózgu substancji podwyższających ciśnienie krwi i była początkiem doświadczalnych badań nad ciałami czynnymi mózgu. W chwili obecnej badania tego typu są prowadzone na świecie na wielka skalę.

Poza pracami nad neurohormonami Gutowski rozwijał równocześnie drugi kierunek badawczy, mianowicie fizjologię wydzielania żołądka, trzustki i wątroby. Do tej grupy należy praca o wydzielaniu soku żołądkowego pod wpływem histaminy wprowadzanej bezpośrednio do krwioobiegu. W pracy tej autor stwierdził, że hormon ten działa tak samo jak po podaniu podskórnym, lecz musi być wprowadzany bardzo wolno, w postaci infuzji ciągłej. Był to nowy fakt w nauce, który wyjaśnił mechanizm działania histaminy przy podawaniu podskórnym i dożylnym. Ośmioletni okres pracy Gutowskiego w Zakładzie Fizjologii UW został zamknięty liczbą 13 prac opublikowanych w kraju i za granicą.

Po otrzymaniu kierownictwa Katedry Fizjologii Zwierząt Wydziału Weterynaryjnego w 1930 roku, Gutowski poświęcił się całkowicie fizjologii zwierząt. Rozpoczęcie pracy w nowej placówce nie było łatwe, gdyż przy organizacji jej od podstaw dużą rolę odgrywała strona dydaktyczna, którą należało poprowadzić zgodnie z charakterystycznymi potrzebami Wydziału. Tymczasem nie było wówczas polskiego podręcznika fizjologii zwierząt. Profesor zbierał materiały niezbędne do dydaktyki ze wszystkich dostępnych źródeł. Zostało to wkrótce uwieńczone wydaniem skryptu Fizjologia zwierząt domowych (1934), pierwszego podręcznika fizjologii zwierząt w języku polskim. Stanowił on potem podstawę do studiów dla wielu roczników studentów studiujących weterynarię. W ciągu niecałych dziewięciu lat, do wybuchu II wojny światowej, Gutowski ogłosił pięć prac samodzielnych i tyleż opublikowali jego asystenci. W swoich doświadczeniach profesor stosował po raz pierwszy w kraju trwałe przetoki przewodu pokarmowego kur i badał u nich wydzielanie soku żołądkowego. Oznaczał także hormony płciowe w moczu klaczy ciężarnych i zajmował się wpływem tych hormonów na składniki mineralne kości.

Powtórna organizacja zakładu po II wojnie pochłonęła profesorowi dużo czasu i energii. Przewidywał, iż szybki rozwój nauki w kraju będzie potrzebował ludzi odpowiednio przygotowanych. Dlatego też od razu zaczął gromadzić wokół siebie młodych ludzi i poświęcać dużo czasu na kształcenie nowych pracowników nauki. Umiał stwarzać atmosferę naukową w katedrze, więc szybko zapełniały się jej pomieszczenia asystentami i aspirantami.

Zajęcia te spowodowały dłuższą przerwę w jego własnej pracy doświadczalnej. Dopiero od 1957 roku zaczęły pojawiać się dalsze prace naukowe profesora, wykonywane przeważnie wraz z uczniami. Dotyczyły one teraz dwóch kierunków, mianowicie: 1) fizjologii trawienia u przeżuwaczy, a dokładniej – przemian azotowych i węglowodanowych u bydła żywionego dawkami, w których część białka została zastąpiona mocznikiem lub biuterem, oraz 2) badań nad gotowością czynnościową odruchów postawnych szyjnych u młodych zwierząt gospodarskich. Oprócz tego ukazały się prace z zakresu badań nad aminokwasami surowicy oraz krwinkami i hemoglobiną u prosiąt w okresie achlorhydrii wzrostowej, badań nad treścią jelita ślepego koni, nad oddychaniem u ptaków. Stosunkowo krótki okres działalności naukowej po wojnie zamyka się pokaźną liczbą 18 prac, opublikowanych głownie w „Acta Physiologica Polonica”.

Profesor Gutowski był człowiekiem bardzo wymagającym dla siebie. Nie tolerował też koło siebie niedokładności lub niesumienności, a swoim uczniom wpajał potrzebę poważnego traktowania nauki i całkowitego oddania się jej. Nie hamował jednak przy tym nowych myśli, idei ani zapędów badawczych swych asystentów. Dzięki temu, obok badania kilku działów fizjologii zwierząt użytkowych, rozwinęły się w katedrze wcześniej niż gdziekolwiek na świecie nowe kierunki fizjologii porównawczej dużych ssaków. Dzięki przygotowanym pracownikom z inicjatywy profesora powstały od 1958 roku dwie nowe placówki poświęcone tej tematyce, a mianowicie: Pracownia Fizjologii Zwierząt Łownych PAN w Popielnie i Laboratorium Fizjologiczne Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. Prace wykonane w tych placówkach były wysoko oceniane na wielu międzynarodowych kongresach i są cytowane w światowym piśmiennictwie.

Z chwilą przejścia na emeryturę Gutowski mógł więcej czasu poświęcić na wykańczanie obszernego, pierwszego w Polsce podręcznika fizjologii zwierząt. Pierwszy tom tego dzieła ukazał się w 1965 roku. Przygotowanie materiału do drugiego tomu przerwała śmierć. Przez cały ten czas profesor nie przerywał pracy doświadczalnej, o czym świadczy sześć publikacji, które ukazały się w latach 1960–1966.

Ogólny dorobek prof. Bolesława Gutowskiego obejmuje 38 prac doświadczalnych, 6 referatowych, pierwszy tom podręcznika akademickiego i film o odruchach, wyświetlany podczas II Zjazdu Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych w 1962 roku. Uczniowie profesora ogłosili 48 prac wykonanych pod jego kierownictwem; był on promotorem 12 doktoratów i opiekunem dwóch przewodów habilitacyjnych. Obecnie pięciu powojennych uczniów profesora osiągnęło stopnie samodzielnych pracowników naukowych.

Profesor Gutowski był członkiem Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych, Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Polskiej Akademii Umiejętności. Za zasługi położone na polu nauki i dydaktyki został w roku 1959 odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Profesor Bolesław Gutowski zmarł 27 sierpnia 1966 roku w Warszawie. Jego śmierć była wielką stratą dla polskiej fizjologii i nauk pokrewnych.

*Tekst opublikowany pierwotnie w: „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Seria historyczna” 1967, z. 4, s. 129–137.