Natalia Gąsiorowska

Urodzona 20 V 1881 w Orzycu koło Makowa Mazowieckiego. Studia w Heidelbergu (1903–1904), Paryżu (1904–1905) i na UJK we Lwowie (1906–1910), tamże doktorat (1910). Studia uzupełniające w Paryżu i Hamburgu (1925–1926). Od 1918 wykładowca, 1926–1939 profesor w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i Łodzi (kierownik Katedry Historii Gospodarczo-Społecznej i Powszechnej Nowożytnej). Habilitacja na UW (1933), kierownik Katedry Historii Społeczno-Gospodarczej i Geografii Historycznej (1933–1939). W czasie okupacji uczestniczka tajnego nauczania. Profesor UŁ (1945), dyrektor Instytutu Historycznego (1945–1958). Rektor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi (1946–1948) i kierownik Katedry Historii Polski (1946–1952). Profesor UW (1952), kierownik Katedry Historii Polski Nowożytnej i Najnowszej (1952–1959) i Katedry Historii Polski XIX i XX w. (1959–1961).

Historyk gospodarczy, badaczka dziejów ruchu robotniczego.
Członek PAN (1952), prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego (1953–1956). Redaktor „Przeglądu Nauk Historycznych i Społecznych” (1950–1956).
Doktor honoris causa UŁ.
Zmarła 30 XI 1964 w Warszawie.

Historia społeczno-gospodarcza Polski, Warszawa 1932; W stulecie Wiosny Ludów (red.), t. I-V, Warszawa 1948–1953; Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich (red.), t. I-II, Warszawa 1962; Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim. 1815–1918, Warszawa 1965.

Biogramy uczonych polskich, cz. 1: Nauki społeczne, z. 1: A-J, Wrocław 1983.

IRENEUSZ IHNATOWICZ

NATALIA GĄSIOROWSKA*

1881–1964

 

Działalność naukowa i polityczna Natalii Gąsiorowskiej w osobliwy sposób wiąże się z jej losami osobistymi, niezbędnych jest więc kilka informacji ogólnych. Urodziła się, gdy przygasały już hasła pozytywizmu i gdy pojawiać się zaczynały pierwsze zapowiedzi nawrotu do idei romantycznych, a program wyzwolenia narodu poprzez walkę znowu zaczynał zyskiwać zwolenników. Kształtowała się klasa robotnicza i rozwijać się zaczynał ruch robotniczy, wykazujący sprzeczności ustroju, których rozwiązać nie mogła praca organiczna. Rosły wielkie fortuny burżuazji, dostarczając wyrazistych przykładów działania mechanizmu gospodarki kapitalistycznej. Na skutek popowstaniowego i pouwłaszczeniowego upadku wielkiej własności rolnej znaczna liczba dawnych posiadaczy znalazła się w kłopotach materialnych, często nawet bez środków do życia. Odbywała się wielka przemiana struktury społecznej, zmiana hierarchii wartości, prestiżu, ideologii. Była to więc epoka wymagająca od każdego szczególnie częstego podejmowania decyzji i działań, które określać miały jego sposób życia, postawę i miejsce w społeczeństwie.

Bardzo wcześnie też dane było Natalii Gąsiorowskiej zetknąć się z tymi problemami. Urodzona 20 maja 1881 roku w Orzycu w wielodzietnej zubożałej rodzinie szlacheckiej, wkrótce znalazła się wraz z rodzicami w Warszawie. Trudno było także i tu, szczególnie po śmierci ojca (1886), znaleźć znośne warunki egzystencji, dlatego już w wieku szkolnym musiała zabiegać o korepetycje, robić drobiazgowe oszczędności i uciążliwe starania, by taniej i by wystarczyło. W tych okolicznościach problemy społeczne, zredukowane w skali, ale przecież nie w istocie, oglądać mogła z bliska, musiały też one budzić pytania o szerszy kontekst. Nie była to sytuacja odosobniona – wśród uczennic pensji Henryki Czarnockiej w Warszawie stykała się z licznymi podobnymi przypadkami – znaczna była w Warszawie grupa niezamożnej inteligencji już z racji swych warunków materialnych otwartej na idee radykalizmu społecznego. Owa gotowość zaś, na skutek polaryzującego wpływu epoki, która wymagała opowiedzenia się po jednej ze stron, łatwo przekształcała się w rzeczywiste działania w organizacjach nielegalnych, w tym także socjalistycznych. Dlatego też trudno jest z całą pewnością powiedzieć, czy przyczyną zaangażowania się Natalii Gąsiorowskiej w sprawy społeczne i polityczne był wpływ starszych od niej (np. Maria Koszutska czy później Stefania Sempołowska i Tadeusz Rechniewski), zorientowanych już w radykalnych doktrynach społecznych działaczy, których przyjaźnią się cieszyła, czy też aktywność jej wynikała z wrażliwości na biedę, krzywdę i niesprawiedliwość, naocznie dostrzegalne w codziennej egzystencji.

W swych początkowych pracach naukowych nie była marksistką, można więc przypuszczać, że i w jej spojrzeniu na sprawy społeczne nie od początku był obecny wpływ w pełni jej znanej i opanowanej doktryny. Można przypuszczać, że zainteresowanie doktryną, wyjaśniającą mechanizm stosunków społecznych, przyszło jako rzecz wtórna, po spostrzeżeniach własnych, i stało się potrzebą moralną. W tym sensie więc zapewne Marian Serejski mówił na uroczystości nadania Natalii Gąsiorowskiej doktoratu honoris causa na Uniwersytecie Łódzkim w roku 1961: „Do nauk historycznych skierowała Natalię Gąsiorowską jej działalność społeczna. Tę działalność zapoczątkowała już praca oświatowa w tajnych kółkach [...] Już wkrótce szereg rozpraw wysunęło profesor Gąsiorowską na czoło nielicznych historyków dziejów społecznych i gospodarczych naszego kraju”. Podobnie również Stanisław Herbst przy innej okazji wskazywał, że jedne i te same powody „[...] nie tylko wyniosły tę niezwykłą kobietę na szczyt hierarchii naukowej, ale zjednały także szacunek ludzki”.

Tak oto pozycja społeczna, stosunki społeczne, z którymi się w młodości zetknęła, wyniesione z domu rodzinnego głębokie przekonanie o obowiązku reagowania na krzywdę innych, wcale nie z marksizmu przecież wynikające, zdeterminowały zakres, kierunek i metodę przyszłych jej prac naukowych.

Politycznie zaś znalazła się najpierw w paryskiej sekcji PPS (rok 1904), po rozłamie w tej partii – w PPS Lewicy, od grudnia 1918 roku – w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, do której należała do roku 1922. W okresie międzywojennym czynna była w MOPR, w roku 1949 wstąpiła do PZPR.

Wkrótce po maturze, zdawanej eksternistycznie w Rydze, Natalia Gąsiorowska wstąpiła na Kursy Pedagogiczne, gdzie zetknęła się z postępowymi intelektualistami polskimi (m.in. Ludwik Krzywicki, Adam Mahrburg, Cecylia Śniegocka), wykładającymi na tych kursach. Umocniło to jej zainteresowania problemami społecznymi. W roku 1903 zainteresowania te były już na tyle sprecyzowane, że Natalia Gąsiorowska postanowiła studiować historię – udało się jej wyjechać w tym celu do Heidelbergu. Słuchała wykładów Wilhelma Windelbanda, gorliwego wyznawcy kantowskiego idealizmu, Karola Hampego, umiarkowanie konserwatywnego historyka, zajmującego się jednak historią polityczną, a nie społeczną, Georga Jellinka, który odszedł już był wtedy od swych dawnych wiedeńskich zainteresowań problemami etyki i społecznego oblicza prawa i zajmował się nieomal wyłącznie tradycyjnymi zagadnieniami ustroju. Po roku studiów ograniczonych do historii politycznej porzuciła więc Heidelberg i przeniosła się do Paryża, gdzie panował zupełnie inny klimat naukowy. Właśnie przed kilkoma laty Charles Langlois i Charles Seignobos ogłosili swe dzieło Introduction aux etudes historiques, kodeks „metody obiektywnej”. Zajmowano się rozwojem społeczeństw, nie tylko historią polityczną, badano ideologię, dostrzegano związek dziejów i współczesności. Nie tylko w naukach ścisłych po odkryciu małżonków Curie, ale i w naukach humanistycznych odbywała się wielka przemiana, którą później historyk kultury francuskiej nazwie „odnową naukową”. Młoda Polka słuchała zaś Aularda, Rista, Gide’a i Seignobosa. Na wieść o wybuchu rewolucji wróciła w roku 1905 do Warszawy, a miała już wtedy gotową swą pierwszą pracę o historii Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Przerwane studia przyszło jej podjąć już we Lwowie pod kierunkiem Szymona Askenazego, Ludwika Finkla, Stanisława Zakrzewskiego. Jeszcze były to studia poświęcone przede wszystkim historii politycznej, ale już ujawniające naukowe zainteresowania społeczeństwem. Jeszcze większość seminariów, na które uczęszczała, poświęcona była epokom wcześniejszym, ale już jako główne wybrała późnonowożytne seminarium Askenazego. Tam też przygotowała swą rozprawę doktorską Wolność druku w Królestwie Polskim 1815–1830. Wkrótce po doktoracie, uzyskanym w roku 1910, ukształtowały się zainteresowania badawcze Natalii Gąsiorowskiej, którym pozostała już wierna: przede wszystkim historia społeczno-gospodarcza XIX wieku Polski i powszechna.

Tego kierunku badań nie przejęła po żadnym ze swych nauczycieli. Choć niektórzy z nich zajmowali się w ówczesnym rozumieniu historią najnowszą, jednakże nikt z nich nie traktował problemów gospodarczo-społecznych tej epoki jako głównego przedmiotu badań. Dopiero w roku 1909, rok przed doktoratem Natalii Gąsiorowskiej, zaczynał swą karierę profesorską w Krakowie znakomity twórca własnej szkoły naukowej Franciszek Bujak. Nie zetknęła się z nim jednak wtedy na dłużej, później zaś, w miarę postępu badań, ich drogi naukowe biegły coraz dalej od siebie. Gdy zaś w roku 1925 odbywała w Hamburgu studia uzupełniające u Heinricha Sievekinga, była już taką indywidualnością, że mogła bez wątpliwości określić, co różniło jej poglądy od poglądów naukowych tego znanego uczonego, profesora kilku uniwersytetów europejskich.

Pierwszą swą książkę Natalia Gąsiorowska ogłosiła w Warszawie w roku 1907, a był to przywieziony z Paryża Zarys historii Wielkiej Rewolucji Francuskiej. We wczesnym okresie swej twórczości zajmowała się jeszcze tematami dość różnorodnymi. W roku 1909 wydała popularną Krótką historię zakonów w Polsce, interesowała się dziejami ruchu niepodległościowego i jego czołowymi postaciami – Łukasińskim, Mochnackim – współtwórcami szkolnictwa polskiego – Czackim, Kołłątajem – jednak także i pionierami rozwoju gospodarczego – Lubeckim; pisała o księciu Józefie Poniatowskim. Był to zapewne skutek – bardzo nietrwały – uczestnictwa w różnych seminariach i studiów pod kierunkiem różnych nauczycieli.

Już jednak w czasie wojny zaczęły się ukazywać, powstałe wcześniej, prace poświęcone rozwojowi gospodarczo-społecznemu Królestwa Polskiego. Królestwo Polskie stanowiło jej zdaniem na ziemiach polskich najbardziej klarowny obraz przemian społeczno-gospodarczych i przejścia od gospodarki feudalnej do wielkokapitalistycznej. W tym zaś procesie widziała jako dominującą rolę górnictwa i hutnictwa. Tą problematyką zajmować się więc miała przez wiele lat. Pierwsze artykuły na ten temat ukazywały się w „Ekonomiście”, po nich szły broszury wydawane wkrótce po wojnie przez Bibliotekę Składnicy, wreszcie podstawowe i do dziś aktualne dzieła, takie jak Górnictwo i hutnictwo w Królestwie Polskim 1815–1830. Także drobniejsze prace wydane w tym okresie utrzymały swoją aktualność i wyszły w reedycji w roku 1965 pod łącznym tytułem Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim 1815–1918. Proces przemian społeczno-gospodarczych ziem polskich lokowała Natalia Gąsiorowska na tle podobnych procesów w innych krajach, poszukując w ten sposób prawidłowości i uogólnień w historii. Świadczą o tym jej prace o wymiarze ogólnym (Polska na przełomie życia gospodarczego 1764–1830, Historia społeczno-gospodarcza Polski, Polityka gospodarcza Robespierre’a).

Do tych zainteresowań historią gospodarczą dołączyła badania nad dziejami struktury społecznej, w tym głównie klasy robotniczej, a także prace poświęcone historii ruchów społecznych. Dzieje osadnictwa przemysłowego na ziemiach polskich były przedmiotem jej wczesnych badań – wróciła do nich u schyłku swej aktywności naukowej. Wiosną Ludów zajmowała się krótko po doktoracie; po II wojnie światowej znowu podjęła ten wątek i doprowadziła do wielkiej edycji zbiorowej w stulecie roku 1848.

Była to więc aktywność wielostronna, skierowana nieraz na drogi słabo jeszcze przez innych przetarte. Niewielu było bowiem historyków zajmujących się dziejami społeczno-gospodarczymi, gdy Natalia Gąsiorowska rozpoczynała swą pracę badawczą. W Krakowie od 1905 roku wykładał Franciszek Bujak, który w roku 1919 przeniósł się na krótko do Warszawy, później do Lwowa. W odosobnieniu pracowali Ignacy T. Baranowski i Jan Rutkowski. Wprawdzie niektórzy historycy innych dziedzin (np. Tadeusz Korzon, Władysław Smoleński) w swych pracach poświęcali uwagę także problemom gospodarczym, stanowiły one tam jednak nurt uboczny i, co ważniejsze, z reguły nie wykraczały poza zwykły opis. Historia społeczna budziła jeszcze mniej zainteresowania. Dopiero po odzyskaniu niepodległości pojawić się mieli młodsi od Gąsiorowskiej historycy, zajmujący się głównie, a nawet wyłącznie dziejami gospodarczymi (Jan Rutkowski, Hipolit Grynwaser).

Gdy Natalia Gąsiorowska rozpoczynała swą pracę badawczą, była już bardzo zaangażowana w ruchu socjalistycznym. W swych badaniach jednak początkowo, jak wspomniałem, marksistką nie była, nie wyniosła tej metody z żadnego ze swych uniwersytetów. Wkrótce jednak w wyniku samodzielnych poszukiwań zbliżać się zaczęła w swych pracach do zastosowania założeń materializmu historycznego. Ten duży wysiłek podejmowali podówczas bardzo nieliczni historycy w Europie, a na ziemiach polskich początkowo nikt chyba poza nią (wśród ekonomistów czynił to Julian Marchlewski, autor także prac historycznych). Dopiero później, w okresie międzywojennym, niektórzy (np. Grynwaser) posługiwać się zaczęli zbliżoną metodą. Przełom metodologiczny, który nastąpił w historiografii polskiej po II wojnie światowej, był więc dla Natalii Gąsiorowskiej jedynie przedłużeniem drogi, którą już szła od dłuższego czasu. Zanim to jednak nastąpiło, jej stanowisko metodologiczne było przedmiotem dyskusji, tym bardziej że i ona niejednokrotnie inicjowała polemikę w tej kwestii. Gdy więc ważyć trzeba dorobek naukowy Natalii Gąsiorowskiej i określać jej rolę w dziejopisarstwie polskim, uwzględnić należy ten jej wysiłek.

Po II wojnie światowej podjęła liczne obowiązki dydaktyczne i organizacyjne (katedra na Uniwersytecie Łódzkim, katedra na Uniwersytecie Warszawskim, rektorat Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi, członkostwo Prezydium PAN, przez kilka lat prezesura w Polskim Towarzystwie Historycznym i liczne inne funkcje), które nie pozwalały jej już na intensywną pracę badawczą. W tych okolicznościach postanowiła zająć się przede wszystkim kierownictwem zespołowych przedsięwzięć naukowych, prowadzących do wyników, których badacz działający indywidualnie nie mógłby osiągnąć. W ten sposób powstały z jej inicjatywy i pod jej redakcją prace konstrukcyjne i wydawnictwa źródeł: najpierw W stulecie Wiosny Ludów, następnie Źródła do dziejów miast, przemysłu i klasy robotniczej w łódzkim okręgu przemysłowym, wreszcie Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich. Każde z tych wielotomowych wydawnictw wymagało stworzenia odpowiedniego warsztatu naukowego i skupienia licznego zespołu współpracowników. W trakcie pracy, zakrojonej na taką skalę, wyłaniały się nowe problemy organizacyjne i metodyczne. W ten sposób znaczna liczba uczniów i współpracowników Natalii Gąsiorowskiej wdrożona została do pracy zespołowej, która, prócz efektów wydawniczych, przyniosła także trwałe doświadczenia (np. w sprawie wydawania źródeł do historii XIX i XX wieku).

Z wieloletniej działalności dydaktycznej, uprawianej w różnych okolicznościach i dla potrzeb słuchaczy o różnym stopniu przygotowania, zrodziły się bogate doświadczenia i jeszcze jeden trwały nurt zainteresowań Natalii Gąsiorowskiej – problemy nauczania historii. Publikowała w tej sprawie zarówno rzeczy dotyczące programów nauczania historii, jak i projekty podręczników, wreszcie redagowane przez nią podręczniki. Szczególne ożywienie jej działalności pisarskiej w tym zakresie można odnotować u początku jej pracy dydaktycznej, jeszcze przed I wojną światową i w czasie wojny, gdy w ten sposób wyrównywać trzeba było brak szkolnictwa polskiego. I choć także w okresie międzywojennym stale – nie tak często jednak – do tych spraw wracała, po raz drugi zajęła się intensywniej kwestiami nauczania historii po II wojnie światowej, w dobie przebudowy szkolnictwa, rewizji programów i aktualizacji podręczników. W pierwszym okresie spod jej pióra wychodziły raczej prace popularyzatorskie, poradniki dydaktyczne, w drugim – przeważnie artykuły dyskusyjne, dotyczące koncepcji nauczania historii.

Mimo licznych zajęć badawczych i organizacyjnych w dziedzinie historii, Natalia Gąsiorowska utrzymywała żywy kontakt z teraźniejszością. Interesowała się, i dawała temu wyraz pisarsko, aktualnymi problemami politycznymi i gospodarczymi, dużo publikowała w czasopismach poświęconych sprawom społecznym i gospodarczym. W roku 1907 pisała o prawie wyborczym kobiet, w 1909 o antysemityzmie, pod koniec I wojny światowej o aktualnym stanie gospodarki Królestwa Polskiego, również w latach późniejszych często włączała się do dyskusji o sprawach dnia bieżącego. Pisała na te tematy początkowo głównie w „Kuźni” (1913–1914), później także w innych czasopismach, zbliżonych do PPS Lewicy i do SDKPiL.

Działalność dydaktyczną Natalia Gąsiorowska podjęła bardzo wcześnie, gdy sama jeszcze była uczennicą. Początkowo były to tylko korepetycje, za pomocą których wspomagała finanse domowe. Po otrzymaniu dyplomu nauczycielki domowej uczyła w szkołach prywatnych i w dalszym ciągu udzielała korepetycji, wtedy też włączyła się do działalności, która wpłynąć miała na jej losy w sposób istotny. Uczestniczyć zaczęła w tajnym nauczaniu, prowadzonym przez działaczy lewicowych wśród robotników. Pozwoliło jej to nie tylko przekazywać zdobytą wiedzę, lecz także gromadzić obserwacje dotyczące życia najuboższych warstw ludności Warszawy. Zaważyło to z pewnością na jej poglądach politycznych.

Po powrocie z Paryża uczyła w szkole we Włochach pod Warszawą, później działała w Towarzystwie Uniwersytetu Ludowego i uczestniczyła w pracach Centralnego Biura Szkolnego (1915–1916), uczyła w szkołach żydowskich w Warszawie, by wreszcie w roku 1919 związać się z instytucją, w której czynną pozostać miała przez cały okres międzywojenny, a także w czasie II wojny światowej. Podjęła wykłady i seminaria w Wolnej Wszechnicy Polskiej, najpierw w Warszawie, później także w jej łódzkim oddziale. Po habilitacji na tej uczelni w roku 1926 została tam profesorem, uzupełniając to także habilitacją na Uniwersytecie Warszawskim w roku 1934. W czasie wojny organizowała sekcje historii w tajnym nauczaniu (tajna Wolna Wszechnica), po wojnie zaś była rektorem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi, profesorem Uniwersytetu Łódzkiego i Warszawskiego.

W początkowym okresie działalności oświatowej zapewne kontakt jej ze słuchaczami bywał, ze względu na konspirację, i doraźny, i dość luźny, jednak w latach działalności legalnej potrafiła skupić wokół siebie znaczne grono słuchaczy, których część później, już jako współpracownicy, tworzyła trwały zespół. Uczestnicy jej seminariów w Wolnej Wszechnicy wspominają te zgromadzenia jako liczne, skupiające ludzi różnych poglądów, przeważnie jednak socjalizujących.

Zajmowano się na seminariach Natalii Gąsiorowskiej głównie historią społeczno-gospodarczą, i to przeważnie nowszą, pojawiały się tam jednak także i tematy wcześniejsze, prócz historii Polski także i odniesienia komparatystyczne. Były to więc okazje do dyskusji i konfrontacji nie tylko faktografii, lecz także ocen popartych znajomością bieżącej literatury, której wymagała. Przez jej seminaria, początkowo bardzo liczne, później mniej skupiające uczestników, przewinęło się łącznie jednak kilkaset raczej niż paręset osób, mających okazję do zetknięcia się z poglądami naukowymi, we wczesnym okresie mało powszechnymi, w końcu działalności dydaktycznej Natalii Gąsiorowskiej już uznanymi przez licznych historyków. Była promotorem dwudziestu kilku prac doktorskich, głównie z historii Polski XIX wieku.

Zmarła 30 listopada 1964 roku jako emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Wybrana literatura

 

Jabłoński H., Natalia Gąsiorowska 1881–1964, „Nauka Polska” 1965; R. 13, nr 2, s. 190–192.

Kasprzakowa J., Natalia Gąsiorowska-Grabowska (1881–1964), „Z pola walki” 1965, nr 2, s. 133–142 (tamże w przypisach znaczna bibliografia i wskazówki archiwalne).

Kormanowa Ż., Profesor Natalia Gąsiorowska 1881–1964, „Dzieje Najnowsze” 1976, R. 8, nr 3, s. 3–13.

Kula W., Natalia Gąsiorowska (20 V 1881 – 30 XI 1964), „Kwartalnik Historyczny” 1964, R. 72, s. 522–527.

Rynkowska A., Bibliografia prac Natalii Gąsiorowskiej, „Kwartalnik Historyczny” 1956, nr 4–5, s. 9–22.

*Tekst opublikowany pierwotnie w: Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, Warszawa 1986, s. 247–255.