Aleksander Gieysztor
Urodzony 17 VII 1916 w Moskwie. Studia na UW (1933–1937); stypendium w Paryżu (1938). W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania (doktorat 1942). Współpracownik Biura Informacji i Propagandy KG AK. Habilitacja na UW (1946), docent (1947), profesor (1949). Dyrektor Instytutu Historycznego (1955–1975), prorektor UW (1956–1959).
Historyk średniowiecza; jego zainteresowania badawcze dotyczyły m.in. wczesnego państwa piastowskiego na tle dziejów Słowiańszczyzny, szeroko pojętej kultury i ideologii oraz historii miast; specjalista w zakresie nauk pomocniczych historii.
Przewodniczący Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego (1949–1952). Wicedyrektor Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (1953–1955). Członek prezydium Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie (1971) i jego pierwszy dyrektor (1980–1991).
Członek m.in. TNW (prezes 1986–1991), PAN (prezes 1981–1983 i 1990–1992), PAU (1989), Académie des Inscriptions et Belles Lettres. Redaktor „Kwartalnika Historii Kultury Materialnej” (1953–1968), współredaktor rocznika „Studia Żródłoznawcze”.
Zmarł 9 II 1999 w Warszawie.
Władza Karola Wielkiego w opinii współczesnej, Warszawa 1938; Ze studiów nad genezą wypraw krzyżowych. Encyklika Sergiusza IV (1009–1012), Warszawa 1948; Zarys nauk pomocniczych historii, Warszawa 1948; Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 1973; Mitologia Słowian, Warszawa 1982.
R. Jarocki, Tylko tyle. Opowieść o Aleksandrze Gieysztorze, Warszawa 2001.
Jego przodkowie wywodzili się z Wielkiego Księstwa Litewskiego – z gałęzi Gieysztorów Płaskowickich, osiadłych w Nowogródczyźnie. Aleksander Gieysztor urodził się 17 lipca 1916 roku w Moskwie. W 1921 roku przyjechał z rodzicami, Aleksandrem i Barbarą z Popielów, do Warszawy1. Z miastem tym związał się na całe swoje życie i przyznany mu w 1989 roku tytuł honorowy – Homo Varsoviensis słusznie honorował jego przywiązanie do Warszawy. W młodości poznał język francuski i rosyjski, w prywatnym gimnazjum Karola Ludwika Lorentza – niemiecki, łacinę i grekę; później dopiero angielski. Jego zainteresowania historyczne ujawniły się wcześnie – już w gimnazjum przeczytał Ród Awdańców w wiekach średnich Władysława Semkowicza. W wieku 17 lat podjął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim (1933–1937), gdzie jego mistrzami byli Marceli Handelsman, pod którego okiem przygotował na seminarium karolińskim pracę magisterską, Tadeusz Manteuffel i Stanisław Kętrzyński, który wprowadził go w materię nauk pomocniczych historii. O przemyślanym wyborze mediewistycznej specjalizacji świadczy uczęszczanie od pierwszego roku studiów na zajęcia z paleografii, prowadzone przez dr Jadwigę Karwasińską, jak również studiowanie paleografii ruskiej i filologii klasycznej.
Jego pracę magisterską Władza Karola Wielkiego w opinii współczesnej, obronioną w 1937 roku, opublikowało Towarzystwo Naukowe Warszawskie w 1938 roku. Tematyka dziej ów powszechnych będzie odtąd stale obecna w twórczości naukowej Aleksandra Gieysztora, najpierw jako wątek zasadniczy, z biegiem czasu – jako tło dziejów Polski. Ze studiami łączył praktykę archiwalną w Archiwum Głównym Akt Dawnych w ramach stypendium archiwalnego. Pozwoliło mu to wiele skorzystać i zaprzyjaźnić się z doświadczonymi archiwistami, z których szczególnie cenił Adama Wolffa.
Obaj jego mistrzowie uniwersyteccy skierowali go w 1938 roku do paryskiej École des Chartes, a studiowanie tam i w École Pratique des Hautes Etudes umożliwiło stypendium Funduszu Kultury Narodowej. Pobyt w Paryżu był poświęcony zbieraniu materiałów do przyszłej rozprawy doktorskiej z dziejów krucjat.
Kampanię wrześniową 1939 roku odbył w mundurze plutonowego podchorążego. Wziął udział w bitwie pod Iłżą, później zaś walczył na Lubelszczyźnie, gdzie w końcu września został ranny. Zdołał jednak szczęśliwie powrócić do Warszawy. Służbę konspiracyjną w Armii Krajowej rozpoczął 7 kwietnia 1940 roku, wprowadzony do niej przez Tadeusza Manteuffla. Pracował w Wydziale Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK pod kierunkiem Jerzego Makowieckiego. Wielokrotnie wspominał, jak ćwiczył on swych podwładnych m.in. w umiejętności treściwego pisania. Gdy Makowiecki został zamordowany w czerwcu 1944 roku, objął kierownictwo Wydziału. Podczas powstania pełnił obowiązki sekretarza szefa BIP-u, pułkownika Stefana Rzepeckiego. Za udział w powstaniu warszawskim został odznaczony Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami oraz Orderem Virtuti Militari V klasy. 5 października 1944 roku, po kapitulacji powstania, poszedł do niewoli niemieckiej.
Praca w BIP-ie była również szkołą uprawiania historii, tylko historii współczesnej, co odzwierciedliło się m.in. w broszurze o celach powstania warszawskiego, napisanej w oflagu wraz z innym absolwentem historii Uniwersytetu Warszawskiego i towarzyszem broni – Stanisławem Płoskim. Podczas wojny Aleksander Gieysztor prowadził konspiracyjne nauczanie i pracował naukowo. We wrześniu 1942 roku obronił swą pracę doktorską zatytułowaną Ze studiów nad genezą wypraw krzyżowych. Encyklika Sergiusza IV (1009–1012), opublikowaną w 1948 roku po polsku i po angielsku. Promotorem jej był Stanisław Kętrzyński, w którego mieszkaniu przy Tamce odbyła się obrona, recenzentem zaś – Marceli Handelsman. W tym czasie Aleksander Gieysztor zadebiutował jako nauczyciel akademicki na tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej, wprowadzony tam przez Natalię Gąsiorowską, gdzie wykładał nauki pomocnicze. Wtedy napisał skrypt nauk pomocniczych, odbity na powielaczu, Zarys nauk pomocniczych historii. Z trzeciego dwutomowego wydania z 1948 roku, rozszerzonego przy współudziale Stanisława Herbsta, korzystało kilka powojennych pokoleń historyków warszawskich.
Aleksander Gieysztor został bowiem uwolniony z obozu Schwartau pod Lubeką, skąd wraz z Witoldem Kulą i Janem Dobraczyńskim powrócił 28 maja 1945 roku do Warszawy. Wkrótce żonę, wraz z synkiem Andrzejem, sprowadził z Zakopanego, gdzie schroniła się w 1944 roku. Promocja jego konspiracyjnego doktoratu odbyła się 28 lipca 1945 roku w Gmachu Pomuzealnym, od 1938 roku siedzibie Instytutu Historycznego UW, w ledwie uprzątniętej Sali Kolumnowej. Pierwsze powojenne lata były okresem szczególnie wydajnej pracy naukowej Aleksandra Gieysztora. Podjął decyzję ujawnienia się władzom, ułatwioną dyrektywą konspiracyjnego przełożonego – pułkownika Rzepeckiego, uwięzionego jesienią 1945 roku. Aleksander Gieysztor należał, wraz z Tadeuszem Manteufflem, Stanisławem Lorentzem, Stanisławem Herbstem i innymi, do tej grupy inteligencji polskiej, która od początku postawiła na pracę organiczną w warunkach niepełnej suwerenności odbudowanego państwa. Wiązało się to z przyjęciem mniej lub bardziej werbalnym dyrektyw doktryny marksistowskiej przy uprawianiu nauki historycznej.
Do znaczących dokonań naukowych Aleksandra Gieysztora z tego okresu zaliczyć trzeba przede wszystkim badania nad genezą państwa polskiego, koordynowane w latach 1949–1952 przez Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego w składzie: Aleksander Gieysztor, Kazimierz Majewski i Zdzisław Rajewski. Placówka ta prowadziła zarówno prace wykopaliskowe z zakresu archeologii wczesnodziejowej, jak i inicjowała przygotowanie edycji źródeł pisanych oświetlających początki państwowości polskiej. Badania te miały niespotykany rozmach, zasięg geograficzny i, co najważniejsze, integrowały historyków, archeologów i historyków sztuki. Od 1953 roku zadania te kontynuował Instytut Historii Kultury Materialnej PAN. Program edytorski przejęła zaś Pracownia Edytorska Instytutu Historii PAN. Profesor Gieysztor był w latach 1953–1955 wicedyrektorem IHKM, w latach 1953–1968 zaś redaktorem „Kwartalnika Historii Kultury Materialnej”.
Aleksander Gieysztor, Gerard Labuda, Brygida Kürbis oraz Ryszard Walczak powołali do życia i przez przeszło czterdzieści lat redagowali rocznik „Studia Źródłoznawcze. Commentationes”. Pierwszy tom tego rocznika, opracowany w latach 1953–1955, ukazał się w 1957 roku. Do dziś ten ważny periodyk odgrywa istotną rolę w środowisku mediewistycznym, zamieszczając studia i artykuły metodyczne poświęcone naukom pomocniczym historii. W 1945 roku został Aleksander Gieysztor zatrudniony przez prof. Manteuffla (na etacie adiunkta) w Instytucie Historycznym UW i równolegle (do 1953 roku) przez prof. Lorentza w Państwowym Instytucie Historii Sztuki i Inwentaryzacji Zabytków. Habilitację, której przedmiotem był system danin skarbowych w Polsce średniowiecznej, zrobił w 1946 roku – z niej pochodzi artykuł Owies w daninach łowieckich w Polsce średniowiecznej. Etat docenta otrzymał w 1947 roku, profesora nadzwyczajnego – w 1949.
Gdy Tadeusz Manteuffel w 1955 roku został dyrektorem Instytutu Historii PAN, Aleksander Gieysztor objął po nim kierownictwo Instytutem Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego i sprawował je przez 20 lat. Sam żartował, że panuje w nim raczej, niż rządzi, bo instytucja zgromadziła indywidualności nieskłonne do podporządkowania, nawet w imię wartości powszechnie uznawanych. Aleksander Gieysztor cieszył się w całym środowisku naukowym bezspornym autorytetem, wypływającym z intelektu najwyższej próby, stałości przekonań i charakteru szanującego w praktyce normy zwyczajnej ludzkiej przyzwoitości. Był niewątpliwie typem przywódczym. Profesor lubił kontakty z ludźmi, a funkcje, jakie sprawował, ułatwiły mu poznanie społeczności uczonych, i to z kilku dziedzin nauki: historii, historii sztuki, archeologii, filologii. Czasem bywał mediatorem w różnych sporach w tym drażliwym z natury środowisku. Tę funkcję mediacyjną, w dużej mierze – koncyliacyjną, spełniał przez całe swoje życie.
Nauki pomocnicze były zawsze jego pasją i umiłowaniem. Uczestnicy jego ćwiczeń specjalistycznych z nauk pomocniczych prowadzonych dla członków seminariów mediewistycznych w Instytucie Historycznym wyczuwali, że profesor lubił te zajęcia najbardziej. Jego Zarys dziejów pisma łacińskiego (Warszawa 1973) stał się ważną pozycją w serii akademickich podręczników nauk pomocniczych Instytutu Historii PAN pod redakcją Tadeusza Manteuffla. W 1998 roku profesor przygotowywał nowe, rozszerzone wydanie tej książki, czemu służył pobyt we Włoszech w maju 1998 roku.
Aleksander Gieysztor uważany był powszechnie za najlepszego ambasadora nauki polskiej za granicą. Po kilkuletnim zamknięciu granic w okresie tzw. zimnej wojny po raz pierwszy pojechał na zachód – do Rzymu w 1955 roku, aby wziąć udział w międzynarodowym kongresie nauk historycznych, gdzie wygłosił referat o początkach społeczeństwa i państwa polskiego. Stał się członkiem różnych komisji i stowarzyszeń przy Międzynarodowym Komitecie Nauk Historycznych (CISH), m.in. komisji paleograficznej, zgromadzeń stanowych, historii miast. W 1965 roku, na kongresie w Wiedniu, wszedł do Biura CISH, w 1975 roku w San Francisco – został wiceprzewodniczącym CISH, a w 1980 roku w Bukareszcie – jego prezydentem na 5-letnią kadencję. Niejeden z uczonych polskich jemu zawdzięczał wprowadzenie do międzynarodowej społeczności historyków, co owocowało rozwinięciem kontaktów nauki polskiej ze światową, wymianą wykładowców i książek. Wyrazem międzynarodowego uznania, jakim cieszył się prof. Gieysztor, były zagraniczne doktoraty honoris causa oraz przyznane mu członkostwa zagranicznych akademii i towarzystw naukowych. Pierwszy był doktorat honoris causa w Aix-en-Provence, przyznany w 1960 roku; w 1961 roku otrzymał doktorat w Bordeaux. Potem przyszły doktoraty uniwersytetów w Budapeszcie (1975), Paryżu – Sorbonie (1976), Moskwie (1980) i Oksfordzie (1984). W 1981 przyjęto go do grona Académie des Inscriptions et Belles Lettres, przysługiwał mu zatem tytuł membre de l’institut. Ponadto cieszył się także tytułem członka Association Royal Historical Society, Medieval Academy of America (Cambridge Mass.).
Awanse i tytuły krajowe przychodziły z pewnym opóźnieniem po sukcesach zagranicznych. Profesorem zwyczajnym został dopiero w 1960 roku, mimo że natychmiast po przewrocie październikowym Uniwersytet Warszawski powierzył mu funkcję prorektora (kadencja 1956–1959), na członka korespondenta PAN został wybrany w 1972 roku, a na członka rzeczywistego dopiero w lecie 1980 roku, by po paru miesiącach 12 grudnia 1980 roku zostać prezesem Akademii w pierwszych wolnych wyborach, na kadencję w latach 1981–1983. Łatwo zrozumieć, że ta kadencja, która przypadła na okres stanu wojennego, stawiała przed prezesem PAN wyjątkowo trudne zadania. Drugą kadencję prezesa PAN odbywał w całkowicie zmienionych okolicznościach, bo przypadała ona na lata 1990–1992. Warto przypomnieć, że w wyborach tych prof. Gieysztor otrzymał prawie 90% głosów członków Zgromadzenia Ogólnego PAN. Do swych członków zaliczyła go także reaktywowana w Krakowie Polska Akademia Umiejętności. Po odrodzeniu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego został jego prezesem na dwie kadencje: od 1986 roku do 1991 włącznie.
Pierwszym polskim uniwersytetem, który mu nadał tytuł doktora honoris causa, był Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1990 roku), z którego środowiskiem historycznym od bardzo dawna łączyły go serdeczne więzi. Za doktoratem poznańskim poszły dwa kolejne – Uniwersytetu Jagiellońskiego (1996 roku) i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1997 roku). Jubileusze trzykrotnie urządzane przez uczniów, w 1976 roku (na Uniwersytecie Warszawskim), w 1986 roku (na Uniwersytecie i na Zamku Królewskim) i w 1996 roku (podobnie, choć w innych terminach), a między nimi „mały”, bo w 75-lecie w Towarzystwie Naukowym Warszawskim, przyjmował z rezygnacją, bo przypominały o upływającym czasie, choć świadczyły o szacunku uczniów i całego środowiska naukowego. Pozostały po nich trzy księgi pamiątkowe (Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, Warszawa 1976; Kultura średniowieczna i staropolska. Studia..., Warszawa 1991; Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, Warszawa 1997).
Dydaktykiem i pedagogiem był prof. Gieysztor doświadczonym i wytrawnym. Rolę swą widział w stawianiu pytań i ukazywaniu perspektyw badań szczegółowych. Wskazywał raczej kierunki poszukiwań niż proste drogi dojścia do celu. Uczniowie mieli zatem zawsze wiele swobody przy wysokich wymaganiach profesora co do produktu końcowego. Seminaria prowadził z wyraźną przyjemnością – magisterskie do 1990 roku (od 1985 roku wspólnie ze mną), doktorskie aż do końca, czyli do maja 1998 roku. Uczestniczyli w tym seminarium jego uczniowie i ich uczniowie oraz wielu innych mediewistów. Doktorów wypromował kilkudziesięciu, kilkunastu z nich zostało profesorami, najstarsi są już na emeryturze.
Wielu ludzi znało go przede wszystkim jako dyrektora Zamku Królewskiego w Warszawie. Uczestniczył we wszystkich powojennych inicjatywach prof. Lorentza, zmierzających do odbudowania tego zabytku. Gdy w styczniu 1971 roku zapadła wreszcie pozytywna w tej sprawie decyzja, wszedł w skład prezydium Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Wraz ze Stanisławem Lorentzem i Janem Zachwatowiczem kierował tym przedsięwzięciem w ramach trzyosobowego Kuratorium. Sam nie miał nigdy wątpliwości co do słuszności odbudowy tego zabytku. Uważał Zamek za symbol państwowości polskiej, a jako historyk przypominał ile detali uratowanych w czasach wojny dzięki prof. Lorentzowi ze niszczonego przez okupantów Zamku, znalazło się w odrestaurowanej budowli, i prowadził sceptyków do wspaniale zachowanych piwnic zamkowych – najznakomitszego, jak oceniał, zabytku sztuki gotyckiej w Warszawie.
Do prowadzenia tej placówki był przygotowany jak mało kto, ponieważ podczas studiów równolegle z historią studiował historię sztuki, uczęszczając na seminarium Zygmunta Batowskiego. Kontakty z historykami sztuki zacieśniły się po wojnie podczas pracy w Państwowym Instytucie Historii Sztuki i Inwentaryzacji Zabytków. Dlatego po śmierci Michała Walickiego przejął redakcję Sztuki polskiej przedromańskiej i romańskiej do końca XIII w. (Warszawa 1971). Funkcję dyrektora Zamku Królewskiego sprawował w latach 1980–1991, przekazując ją w ręce prof. Andrzeja Rottermunda. Przejawiła się w tym charakterystyczna cecha jego osobowości – pamiętania o konieczności przygotowania następcy i przekazania mu swego dzieła w pełni sił własnych. Na Uniwersytecie postąpił podobnie, przekazując w 1990 roku swoje seminarium magisterskie. Jego badania nad koroną i koronacją królów polskich należy widzieć w powiązaniu z funkcją i pojęciem: Zamek Królewski. Najgłębszą przyczynę podjęcia tych badań stanowiły pobudki patriotyczne, wzmocnione dociekaniem przez intelektualistę źródeł emocji zbiorowych i sposobów ich wyrażania.
Dzieła zamkowego Aleksandra Gieysztora nie sposób oddzielić od jego zainteresowań badawczych dziejami Warszawy i Mazowsza. Historię średniowiecznej Warszawy opracowywał dzielnicami. Stale planowana synteza dziejów Warszawy pozostała tylko w zamierzeniach. Natomiast realizacji doczekały się zbiorowe Dzieje Mazowsza do 1526 r. (Warszawa 1994), zredagowane wspólnie z Henrykiem Samsonowiczem, z ważnym udziałem autorskim w średniowiecznej historii tej dzielnicy. Tematem, który przez wiele lat pasjonował Aleksandra Gieysztora, była mitologia słowiańska, która to praca w formie książki ukazała się w 1982 roku. Można sądzić, że zamysł zajęcia się nią dojrzewał w toku badań nad recepcją chrześcijaństwa w Polsce. Był mistrzem małych form naukowych. Mieściły się w nich różne gatunki pisarstwa historycznego: zarówno analiza źródłoznawcza, jak i zarys problematyki, synteza. Pozwalały też na równoczesne zajmowanie się wielu tematami, co odpowiadało rozległości jego zainteresowań.
Aby dać świadectwo o człowieku, którego zabrakło, trzeba wspomnieć o jego przekonaniach. O patriotyzmie, dowodzonym czynami, była już mowa. Był on najdalszy od nacjonalizmu. Cudzoziemcy cenili jego otwartość wobec innych kultur. Wszyscy – jego tolerancję wobec innych. Sam powtarzał, że tolerancja to nie tolerowanie innego sposobu bycia, poglądów, religii, ale akceptacja różnic między ludźmi i ich prawa do bycia innymi. Liberalne przekonania nie przeszkadzały, a raczej ułatwiały czynne praktykowanie miłości bliźniego, czego doświadczyło wielu ludzi. Dzięki temu mocniej niż inni żyje w naszych sercach mimo swego odejścia.
Odznaczeń otrzymał wiele. Oprócz wymienionych już wojennych trzeba wspomnieć o dwukrotnym odznaczeniu Orderem Odrodzenia Polski, przy czym w 1993 roku był to Krzyż Komandorski z Gwiazdą. W 1994 roku został kawalerem Orderu Orła Białego. Z zagranicznych należy wymienić dwukrotne odznaczenie francuską Legią Honorową, niemiecki Wielki Krzyż Zasługi, włoską Targa Europea za ratowanie zabytków.
*Tekst opublikowany pierwotnie jako: Aleksander Gieysztor 17 VII 1916–6 II 1999, [w:] Tradycje i Współczesność. Księga pamiątkowa Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1930–2005, Warszawa 2005, s. 168–172.
1Por. M. Koczerska, Aleksander Gieysztor (17 VII 1919–9 II 1999). Szkic biograficzny, „Studia źródłoznawcze” 2000, t. XXXVII, s. 3–12.