Piotr Kubikowski
Urodzony 19 XI 1903 w Krasiłowie na Wołyniu. Studia medyczne na UJK, starszy asystent w Zakładzie Farmakologii, doktorat (1930), adiunkt (do 1935). Stypendysta Funduszu Kultury Narodowej, studia uzupełniające w Wiedniu, Berlinie i Paryżu (1936–1937). Habilitacja na UJK (1939). W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania. Wykładowca Wydziału Lekarskiego UW (1947–1950), profesor UW (1948). Kierownik Zakładu Farmakologii Eksperymentalnej. Stypendysta Światowej Organizacji Zdrowia w Stanach Zjednoczonych i Anglii (1950). Profesor Akademii Medycznej w Warszawie, prorektor (1957–1972).
Farmakolog; badania głównie w zakresie farmakologii przewodu pokarmowego oraz zależności działania leków od ich struktury chemicznej.
Organizator (1951) i dyrektor (1952–1970) Instytutu Leków.
Członek TNW (1951), Komitetu Nauk Farmaceutycznych PAN (1963), Międzynarodowej Unii Farmakologicznej (IUPHAR). Założyciel (1965) i prezes (1965–1967) Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego.
Doktor honoris causa Akademii Medycznej w Warszawie (1982).
Zmarł 2 V 1991 w Warszawie.
Farmakologia i toksykologia leków, Warszawa 1953; Toksykologia współczesna (z Rusieckim), Warszawa 1964; Farmakologia dla studentów stomatologii, Warszawa 1974; Farmakologia, podstawy farmakoterapii, Warszawa 1979.
Z. Szreniawski, Wspomnienia pośmiertne: Piotr Kubikowski (1903–1991), „Rocznik TNW” 1991, nr 54, s. 81–84.
Piotr Kubikowski urodził się 19 listopada 1903 roku w Krasiłowie niedaleko Starego Konstantynowa na Wołyniu1. Był synem Jana Kubikowskiego obejmującego posadę księgowego w cukrowni i Marii z domu Sokołowskiej2. W pierwszych latach edukacji Piotr Kubikowski uczęszczał do szkoły w Płoskirowie3, a następnie do VIII Szkoły Realnej we Lwowie, którą ukończył w 1923 roku. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza4. Już od trzeciego roku studiów pracował jako demonstrator w Zakładzie Farmakologii5 kierowanym wówczas przez Włodzimierza Koskowskiego (1893–1965), jednego z najwybitniejszych polskich farmakologów, dziekana Wydziału Lekarskiego i inicjatora utworzenia Wydziału Farmacji na Uniwersytecie Jana Kazimierza6. Zakład Farmakologii kontynuował wówczas działalność naukową prowadzoną przez Marcelego Nenckiego i Leona Popielskiego, dlatego też pierwsza publikacja Kubikowskiego dotyczyła wpływu leków cholinergicznych na wydzielanie soku żołądkowego7.
Dyplom doktora wszech nauk lekarskich Piotr Kubikowski odebrał 21 marca 1930 roku z rąk ówczesnego dziekana, prof. Jakuba Parnasa8. Kolejne opublikowane prace doświadczalne dotyczyły histaminy i histaminemii w przebiegu trawienia pokarmów białkowych. Zagadnienie to, dzięki wieloletniej zgodnej współpracy ze znakomitym chirurgiem Wiktorem Brossem, obejmowało także badania kliniczne pacjentów, u których wystąpiła niedrożność jelit lub przetoka jelitowa. Prace te, z całą pewnością uznane za pionierskie w dziedzinie farmakologii klinicznej9.
W latach 1930–1931 Piotr Kubikowski odbył służbę wojskową10. Do roku 1935 kontynuował pracę na stanowisku starszego asystenta, a następnie przez cztery kolejne lata był adiunktem w Zakładzie Farmakologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Lata 1936–1937 to czas studiów uzupełniających, które podjął dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodowej. Kubikowski kształcił się wówczas pod okiem prof. Ernsta Petera Picka (1872–1960) na Uniwersytecie Wiedeńskim, a także w Berlinie i Paryżu u Wolfganga Otto Leonharda Heubnera (1877–1957), niemieckiego biochemika, farmakologa i farmaceuty. Owocem zdobytego w czasie wyjazdów doświadczenia była publikacja na temat mechanizmu działania kamfory, za którą Piotr Kubikowski otrzymał I nagrodę Polskiego Towarzystwa Lekarskiego11.
Tuż przed wybuchem wojny Kubikowski uzyskał tytuł docenta na podstawie rozprawy habilitacyjnej dotyczącej wpływu środków przeczyszczających na czynność motoryczną jelit ze szczególnym uwzględnieniem zależności między budową chemiczną substancji czynnej a mechanizmem działania z jednoczesną rejestracją skurczów mięśni podłużnych i okrężnych jelit12.
Rok 1939 przerwał rozwijającą się karierę naukową. W czasie kampanii wrześniowej Kubikowski wziął udział w obronie Warszawy jako lekarz jednego z pułków artylerii13. Dostał się do niewoli i przebywał w niemieckim obozie jenieckim Oflag II C Woldenberg. Był to obóz przeznaczony dla oficerów Wojska Polskiego, usytuowany w odległości około kilometra od miasta Dobiegniew. Przed wybuchem II wojny światowej tereny te należały do III Rzeszy, a nazwa miasta brzmiała Woldenberg. Obóz przyjął pierwszych jeńców w maju 1940 roku. Byli wśród nich zarówno zawodowi żołnierze, jak i lekarze, przedstawiciele świata nauki, a także prawnicy, literaci, artyści i politycy14.
Po zwolnieniu z obozu w 1940 roku Piotr Kubikowski pracował jako lekarz w Zakładzie Przyrodoleczniczym Warszawskiej Ubezpieczalni Społecznej (Obwód III, ul. Wolska 32)15, a następnie, po powstaniu warszawskim, w Piotrkowie Trybunalskim16.
Niezależnie od oficjalnych zadań, Kubikowski zgodnie z przekazanym mu w rodzinnym domu patriotyzmem jako wartości nadrzędnej podjął się w Warszawie nauczania w tworzących się strukturach konspiracyjnych. Jesienią 1941 roku wyłoniono z kompletów biologicznych studentów medycyny i farmacji wraz ze studentami stomatologii i utworzono Studium Lekarskie. Kierownikiem naukowym na mocy uchwały konspiracyjnej Rady Wydziału Lekarskiego został prof. Marian Grzybowski. Nauczanie obejmowało wykłady m.in. z anatomii topograficznej, anatomii patologicznej, histologii, parazytologii, patologii ogólnej i mikrobiologii. Kubikowski prowadził wykłady z farmakologii wspólnie z prof. Jerzym Leopoldem Modrakowskim17, pełniącym obowiązki Kierownika Katedry i Zakładu Farmakologii Eksperymentalnej Uniwersytetu Warszawskiego od chwili jej powołania w grudniu 1917 roku18. Wykłady odbywały się w mieszkaniach uczniów, budynkach szkół średnich, a nierzadko także w pomieszczeniach całkowicie nie związanych z nauczaniem19. Słuchacze odznaczali się wówczas wzorową dyscypliną oraz poczuciem wagi i słuszności swych działań. Profesorowie, wśród nich prof. Piotr Kubikowski, cieszyli się powszechnym szacunkiem, a także zwykłą ludzką sympatią20. 1 września 1943 roku Studium Lekarskie zostało przemianowane na Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego21. Kubikowski prowadził także wykłady z farmakodynamiki i farmakologii na tajnym Wydziale Farmaceutycznym22, którego powstanie poprzedzone zostało, podobnie jak w przypadku Wydziału Lekarskiego, utworzeniem tajnych kompletów farmaceutycznych na przełomie lat 1941/194223. W roku akademickim 1942/1943 dokonano połączenia Wydziału Farmaceutycznego z powstającymi wówczas kompletami farmacji przy Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Piotr Kubikowski wraz ze Stanisławem Kroszczyńskim prowadził wykłady z farmakologii także dla konspiracyjnej Akademii Stomatologicznej24.
Wybuch powstania warszawskiego przerwał wszelką działalność edukacyjną na terenie stolicy. 14 września 1944 roku wojska radzieckie i polskie zajęły prawobrzeżną część Warszawy – Pragę. Właśnie tam, do budynku szkoły powszechnej przy ul. Boremlowskiej, przeniesiono Szpital Praski pw. Przemienienia Pańskiego25. Stał się on swego rodzaju „zielem na kraterze”26, zaczątkiem odradzającego się Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, w którego tworzeniu Piotr Kubikowski odegrał niepoślednią rolę. W miarę powiększania się kadry profesorskiej zwołano Radę Lekarską. W wyniku powziętych decyzji nauczanie farmakologii powierzono właśnie Kubikowskiemu27. Najlepszym opisem przedstawionych wydarzeń będzie jednak osobista relacja studentki „Akademii Boremlowskiej”, dr Ireny Ćwiertni-Sitowskiej: „Egzamin z farmakologii zdałam dopiero w 1945 roku po powrocie z tułaczki spowodowanej wysiedleniem z Warszawy po powstaniu. Udałam się na ul. Kępną na Pradze, by umówić się na egzamin z nieznanym mi prof. Piotrem Kubikowskim28. Rozmawiałam z nim w przedpokoju, przez uchylone drzwi. Profesor leżał chory na leżance, przykryty szarym kocem, spod którego wystawały stopy w dziurawych skarpetkach. Umówiłam się na 24 listopada 1945 roku. Gdy w wyznaczonym dniu przyszłam z Mokotowa nad Wisłę, okazało się, że most pontonowy łączący dwa brzegi rzeki jest nieczynny. Przeprawić się można było tylko starą łajbą. Podróż nie była bezpieczna, gdyż na łódź wdarło się mnóstwo ludzi pragnących dostać się na Saską Kępę. Pobiegłam na ulicę Kępną, ale nie zastałam egzaminatora. Po długim oczekiwaniu żona profesora orzekła, że nie zdołał przedostać się z lewobrzeżnej Warszawy i poleciła przyjść za dwa dni. Kiedy 26 listopada ponownie przeprawiłam się łodzią na Pragę, do łajby wlewała się woda z powodu nadmiernego obciążenia. Znów długo czekałam na profesora. Kiedy wreszcie przyszedł, zaprosił mnie do gabinetu i dokładnie pytał o alkaloidy. Zdałam z dobrym wynikiem”29.
Decyzją Rady Wydziału Lekarskiego 1 września 1947 roku Piotr Kubikowski został mianowany Kierownikiem Zakładu Farmakologii Eksperymentalnej30. Objął on wówczas kierownictwo po zmarłym wkrótce po powstaniu warszawskim prof. Modrakowskim31.
Powrót do przedwojennych pomieszczeń Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego możliwy stał się dopiero w sierpniu 1945 roku. Uszkodzone ściany i zerwane dachy składały się na katastrofalny obraz wojennych zniszczeń. Gmach medycyny sądowej leżał w gruzach. Rozpoczęto stopniową odbudowę pomieszczeń32. Zakład Farmakologii Eksperymentalnej mieścił się przed wojną w budynku medycyny teoretycznej. Odgruzowanie i renowacja budynku trwały prawie trzy lata. W 1948 roku Zakład Farmakologii Eksperymentalnej otrzymał do zagospodarowania pomieszczenia na drugim piętrze prawej strony budynku. Dzięki wielkim staraniom i wysiłkom Piotra Kubikowskiego możliwe było skompletowanie niezbędnej aparatury naukowej. Zasługi w dążeniu do jak najszybszego uruchomienia warszawskiego Zakładu mieli również Jan Teuchman oraz Janina Majcherczyk33.
W niedługim czasie po urządzeniu Zakładu w 1948 roku Kubikowski wyjechał na stypendium Światowej Organizacji Zdrowia. Jako stypendysta przebywał w Stanach Zjednoczonych i Anglii, zapoznając się z tematyką badań farmakologicznych. Zdobyte tam doświadczenie ukształtowało przyszłe kierunki pracy zakładu i pozwoliło na opracowanie metodyki prowadzonych w nich badań. W tym samym 1948 roku uczony otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego. Zakładem Farmakologii kierował nieprzerwanie przez 26 lat.
Dorobek naukowy Piotra Kubikowskiego obejmuje ponad sto publikacji doświadczalnych i poglądowych. Powojenna działalność naukowa profesora obejmowała zagadnienia oceny nowo syntetyzowanych związków chemicznych, a dokładnie zależności ich właściwości farmakologicznych od budowy chemicznej. Prace te dotyczyły m.in. związków aromatycznych: pochodnych ftalazyn, piperazyn i pirydazyn. Jedna z nich, karboetoksy-ftalazyno-hydrazyna zsyntetyzowana przez Stanisława Binieckiego, wprowadzona została do lecznictwa jako lek przeciw nadciśnieniowy – todralazyna (Binazin). Inne badania zespołu prof. Kubikowskiego dotyczyły wpływu izomerów grupy bis-pirydylo-metyloamin na układ sercowo-naczyniowy oraz ośrodkowy układ nerwowy, a także badanie wpływu pochodnych amfetaminy na ośrodkowy układ nerwowy i antybiotyków aminoglikozydowych na przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe. Prace poglądowe dotyczyły w głównej mierze metod przesiewowych stosowanych w farmakologii, metod kontroli i oceny nowego leku oraz zagadnień dydaktycznych w farmakologii. Na szczególną uwagę zasługuje działalność Kubikowskiego poświęcona działaniom niepożądanym leku oraz skutkom ich nadużywania. Dzięki temu nie dopuszczono wówczas do obrotu wielu preparatów o znikomej wartości leczniczej34. Jest to temat niezwykle aktualny w czasach obecnych szczególnie ze względu na aspekt bioetyczny. Postawa Kubikowskiego jest tutaj ponad wszelką wątpliwość świadectwem jego prawości i rzetelności.
W roku 1958 Piotr Kubikowski został profesorem zwyczajnym farmakologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, a potem Akademii Medycznej w Warszawie. W roku 1951 jako pełnomocnik Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej stworzył od podstaw Instytut Leków. Funkcję dyrektora Instytutu pełnił przez 17 lat. W roku 1951 Kubikowski został wybrany członkiem korespondentem Warszawskiego Towarzystwa Naukowego i w znacznej mierze przyczynił się do wznowienia jego działalności po wieloletniej przerwie. W latach 1953–1955 pełnił funkcję przewodniczącego Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, a w latach 1955–1962 był jego wiceprezesem. Był także założycielem i członkiem Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego. Podjął również obowiązki pierwszego prezesa Zarządu Głównego w latach 1965–1967. 15 marca 1963 roku został członkiem Komitetu Nauk Farmaceutycznych PAN. Należał także do Komisji Farmakopei Polskiej. Pełnił ponadto w Radzie Naukowej Instytutu Naukowego Lecznictwa Surowców Roślinnych w Poznaniu, funkcje przewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Antybiotyków i przewodniczącego Sekcji Leku w Komitecie Nauki i Techniki. W latach 1957–1972 był prorektorem do spraw nauki Akademii Medycznej w Warszawie. Był członkiem Kolegium Międzynarodowej Unii Nauk Fizjologicznych, a następnie Międzynarodowej Unii Farmakologicznej (IUPHAR). Od 1965 roku był członkiem korespondentem Czechosłowackiego Towarzystwa Lekarskiego im. Jana Ewangelisty Purkiniego, a także European Society for the Study of Drug Toxicity (1965) W 1982 roku otrzymał stopień doktora honoris causa Akademii Medycznej w Warszawie.
Piotr Kubikowski był autorem podręczników akademickich: Toksykologii współczesnej (1953) wspólnie z prof. Rusieckim oraz Farmakologii dla studentów stomatologii (1964). Po przejściu na emeryturę w 1973 roku wziął udział w opracowaniu monografii Zależności lekowe, która ukazała się w 1978 roku. Jednak najważniejszym według samego Piotra Kubikowskiego podręcznikiem była Farmakologia, podstawy farmakoterapii. Pierwsze dwa wydania opracowane zostały wspólnie z prof. Józefem Dadlezem, ostatnie trzy zaś z prof. Wojciechem Kostowskim35, z którego podręcznika korzystają aktualnie studenci farmacji. Kubikowski był również współautorem podręcznika Farmakologia i toksykologia leków (1953)36.
Profesor Piotr Kubikowski był promotorem 25 przewodów doktorskich i opiekunem 14 przewodów habilitacyjnych. Był recenzentem około stu prac doktorskich i habilitacyjnych z zakresu farmakologii i nauk pokrewnych37.
Uczniami Kubikowskiego byli m.in. Wawrzyniec Chojnowski, Stanisław Witold Gumułka, Stanisław Radowicki, Wojciech Rewerski, Sławomir Rump i Wojciech Kostowski38.
Z wieloletnią współpracą Kubikowskiego z Kostowskim związanych jest kilka niezwykle zabawnych, barwnych i ciekawych wspomnień.
Profesor Kostowski przywołuje postać profesora następująco: „Z profesorem Piotrem Kubikowskim zetknąłem się po raz pierwszy podczas ustnego egzaminu z farmakologii [...] egzamin odbywał się w poważnym nastroju, w bibliotece [...] profesor wyraźnie znużony wielodniową sesją egzaminacyjną zadał swoje ulubione pytanie [...]”39.
Właśnie w ten sposób pomyślny przebieg egzaminu Wojciecha Kostowskiego u prof. Kubikowskiego zaowocował podjęciem trwającego wiele kolejnych lat owocnego wspólnego działania. Kostowski kontynuuje swoje wspomnienia: „Profesor był człowiekiem bardzo łagodnym, taktownym i tolerancyjnym. Pozwalał nam na własne poszukiwania i własne tematy badawcze, choćby nawet kontrowersyjne i odbiegające od profilu Zakładu. Z życzliwością przyjął więc moje badania na [...] mrówkach. Mrówki przywoziłem z lasu w Młocinach i hodowałem w dużych plastikowych formikariach przykrytych platformą otoczoną fosą z wodą. Niestety wielu ruchliwym mrówkom udawało się przeprawić przez wąską fosę [...] szczególnie w poniedziałki w całym Zakładzie można było napotkać gromady zbiegów. Wiele sympatycznych mrówek docierało też do gabinetu Profesora [...] Pokazywał je z dumą wszystkim, których przyjmował u siebie, wyjaśniając, że to bardzo ważny materiał doświadczalny [...] Ponadto zdarzały się różne bardziej lub mniej spektakularne wpadki. Pamiętam jak kiedyś po uroczystej zapowiedzi Profesora «A teraz doktor Kostowski pokaże wam, jak kurczy się jelito królika pod wpływem acetylocholiny» jelitko ani drgnęło [...], aż wreszcie [...] paradoksalnie rozkurczyło się. Byłem skonsternowany, w zamieszaniu musiały się pomylić roztwory leków. Profesor wyraźnie rozbawiony całą tą sytuacją skonstatował: «Musicie uwierzyć doktorowi na słowo, ręczę za niego». Profesor był wielkim znawcą dobrej kuchni i dobrych trunków zwłaszcza koniaków. Gdy wszakże zostałem po raz pierwszy zaproszony do Profesorstwa na herbatkę, poprosił, abym pokroił sękacz. Zrobiłem to nieprawidłowo – w poprzek zamiast wzdłuż słojów. Profesor spojrzał na mnie z niesmakiem i rzekł: «Na farmakologii to może, kolego, się znacie, ale sękacza kroić jeszcze nie potraficie»”40.
Profesor Piotr Kubikowski zmarł 2 maja 1991 w Warszawie. Odszedł człowiek wielkiego umysłu, którego wnikliwa i rzetelna praca wniosła nieoceniony wkład w rozwój nauki polskiej, a wzorowa postawa względem drugiego człowieka pozostawia pamięć o nim żywą.
1A. Danysz, Historia farmakologii w Polsce, Warszawa 1997, s. 437.
2A. Śródka, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. II, s. 398.
3A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 437.
4Ibidem.
5Z. Szreniawski, Wspomnienia pośmiertne: Piotr Kubikowski (1903–1991), „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1991, R. 54, s. 81–84.
6A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 406.
7Z. Szreniawski, Wspomnienia pośmiertne: Piotr Kubikowski..., op. cit.
8A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 438.
9Z. Szreniawski, Wspomnienia pośmiertne: Piotr Kubikowski..., op. cit.
10A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 438.
11E. Skrzypek-Fakhoury, Poczet doktorów Honoris Causa, Warszawa 2009, s. 126.
12Ibidem.
13A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 438.
14E. Skrzypek-Fakhoury, Poczet doktorów Honoris Causa..., op. cit.
15A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit. s. 438.
16E. Skrzypek-Fakhoury, Poczet doktorów Honoris Causa..., op. cit.
17M. Łyskanowski, A. Stapiński, A.Śródka, Dzieje nauczania medycyny i farmacji w Warszawie (1789–1950), s. 339–340.
18M. Krawczyk, Dzieje I Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie (1809–2006), t. III, Lublin 2009, s. 914.
19M. Łyskanowski, Andrzej Stapiński, Andrzej Śródka, op. cit., s. 340.
20Ibidem, s. 344.
21Ibidem, s. 342.
22E. Skrzypek-Fakhoury, Poczet doktorów Honoris Causa..., op. cit.
23M. Łyskanowski, A. Stapiński, A. Śródka, Dzieje nauczania medycyny i farmacji..., op. cit., s. 344.
24Ibidem, s. 347–350.
25Ibidem, s. 444.
26M. Wańkowicz, Ziele na kraterze.
27M. Łyskanowski, A. Stapiński, A. Śródka, Dzieje nauczania medycyny i farmacji..., op. cit., s. 447–448.
28Piotr Kubikowski był w tym czasie docentem. Tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał w roku 1948.
29I. Ćwiertnia-Sitowska, Wspaniali i niezapomniani nasi nauczyciele. Studia medyczne w latach 1941–1949. Miesięcznik Okręgowej Izby Lekarskiej w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza „Puls” 2010, nr 10, www.oil.org.pl/xml/oil/oil68/gazeta/numery/n2010/n201010 (dostęp: 2.03.2016).
30A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 439.
31M. Krawczyk, Dzieje I Wydziału Lekarskiego..., op. cit., s. 914.
32M. Łyskanowski, A. Stapiński, A. Śródka, Dzieje nauczania medycyny i farmacji..., op. cit. s. 448–449.
33M. Łyskanowski, A. Stapiński, A. Śródka, Dzieje nauczania medycyny i farmacji..., op. cit., s. 457.
34Z. Szreniawski, Wspomnienia pośmiertne: Piotr Kubikowski..., op. cit.
35A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 439.
36Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, edycja 2, Warszawa 1989, s. 653.
37A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 440.
38A. Śródka, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. II, s. 398.
39A. Danysz, Historia farmakologii..., op. cit., s. 440.
40Ibidem.