Aleksander Birkenmajer

Urodzony 8 VII 1890 w Czernichowie koło Krakowa. Studia na UJ (1908–1912, filologia klasyczna, fizyka, matematyka, nauki pomocnicze historii), doktorat (1914), habilitacja (1929). Docent i kierownik Katedry Historii Nauk Ścisłych UJ (1929–1931), od 1937 docent bibliotekoznawstwa. Profesor UJ (1938). Profesor UW (1951). Kierownik Katedry Bibliotekoznawstwa UW (1951–1960).

Historyk nauk ścisłych i filozofii, bibliolog i bibliotekarz. Światowy autorytet w dziedzinie badań nad Kopernikiem i Arystotelesem, wydawca i autor komentarza do 1. ks. O obrotach sfer niebieskich Kopernika.
Bibliotekarz w Bibliotece Jagiellońskiej (od 1919), kierownik Działu Rękopisów i Starych Druków (1924–1936), dyrektor BJ (1947–1951). Dyrektor Biblioteki UAM (1939, 1945–1947).
Kierownik Sekcji Historii Nauk Matematycznych, Fizyko-Chemicznych i Geologiczno-Geograficznych w Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN (1954–1966).
Członek m.in. PAU (1936), Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1936), Międzynarodowej Akademii Historii Nauki (1935), Królewskiego Towarzystwa Historycznego w Londynie.
Zmarł 30 IX 1967 w Warszawie.

Prądy umysłowe XII i XIII stulecia, Kraków 1921; Studia nad Witelonem, Kraków 1921; Nowoczesne budownictwo biblioteczne, Kraków 1929; Zarys dziejów drzeworytnictwa ilustracyjnego w XV wieku, Kraków 1935; Witelo, najdawniejszy śląski uczony, Kraków 1936.

Biogramy uczonych polskich, cz. 1: Nauki społeczne, z. 1: A-J, Wrocław 1983.

JAN BAUMGART

ALEKSANDER BIRKENMAJER

1890–1967

 

Działalność bibliotekarska*

Profesor Aleksander Birkenmajer od wczesnej młodości był miłośnikiem książki. Dał tego dowody tak w czasie studiów, jak i w początkowej pracy pedagogicznej i naukowej oraz w licznych podróżach zagranicznych w latach 1912–1919. Studia nad rękopisami do pierwszych prac naukowych zbliżyły i skierowały go do bibliotek. Poznał je w wielu krajach. Z dniem 1 października 1919 roku objął pracę w Bibliotece Jagiellońskiej, w której pracował najdłużej; gdyż w sumie 28 lat. Działalność jego w tej Bibliotece była obfita i owocna. W marcu 1939 roku wypadło mu pożegnać umiłowane zbiory Biblioteki Jagiellońskiej, aby objąć nowe stanowisko kierownika Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, opróżnione na skutek przejścia dotychczasowego kierownika, prof. dr. Stefana Wierczyńskiego, na stanowisko dyrektora Biblioteki Narodowej w Warszawie (1 XI 1938).

Bibliotekę Uniwersytecką w Poznaniu objął Aleksander Birkenmajer w ciężkim okresie, w atmosferze zbliżającej się wojny i ponownie w roku 1945 w najtrudniejszych warunkach powojennych. Odbudowywał Bibliotekę Uniwersytecką w trudnych warunkach w okrutnie zniszczonym wypadkami wojennymi Poznaniu. Za ogrom pracy i wysiłki włożone w zorganizowanie i uruchomienie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu rektor Uniwersytetu Poznańskiego złożył w dniu 30 czerwca 1947 roku podziękowanie Aleksandrowi Birkenmajerowi. Pracownicy Biblioteki zaś nie szczędzili słów uznania dla wysiłków dyrektora, dając temu wyraz na uroczystym pożegnaniu w dniu 28 czerwca 1947 roku.

Z dniem 1 lipca 1947 roku prof. Aleksander Birkenmajer otrzymał przeniesienie na stanowisko dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej, opróżnione z powodu przejścia w stan spoczynku dotychczasowego dyrektora dra Edwarda Kuntzego. Wrócił więc do swojej biblioteki macierzystej, której poświęcił wszystkie swoje siły, kontynuując działalność bibliotekarską. Z początkiem października 1951 roku otrzymał stopień profesora zwyczajnego z powołaniem na Katedrę Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Odtąd oddał się działalności pedagogicznej i naukowej. Tu doczekał się pięknego jubileuszu z okazji ukończenia 70 lat życia i 50-lecia pracy naukowej. Uroczyste zebranie w dniu 19 stycznia 1961 roku, zorganizowane przez Katedrę Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego oraz Komitet Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk, pozwoliło na pewne, chociażby pobieżne podsumowanie dotychczasowych wyników pracy i działalności jubilata. Niełatwą jest rzeczą przedstawić tak bogatą i różnolitą działalność zawodową i naukową, zwłaszcza że prace naukowe poszły zasadniczo w trzech kierunkach, w kierunku historii nauk ścisłych, historii filozofii średniowiecznej oraz w kierunku historii książki, bibliotek oraz bibliotekoznawstwa.

Ograniczę się do przedstawienia działalności bibliotekarskiej prof. Aleksandra Birkenmajera. Odbył studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 1908–1913. Poświęcił się głównie naukom matematyczno-fizycznym. Miał jednak zainteresowania historyczne. Doktorat filozofii uzyskał z zakresu historii astronomii (26 III 1914). W pracach naukowych poszedł raczej w kierunku humanistycznym, nie zatracając jednak łączności z naukami ścisłymi. Wiadomości te pozwoliły mu jako pracownikowi Biblioteki Jagiellońskiej inaczej spojrzeć na potrzeby tej instytucji jako biblioteki uniwersyteckiej, której zadaniem jest pielęgnowanie wszystkich działów wiedzy i piśmiennictwa. W czasie swojej pracy naukowej i pedagogicznej w latach 1914–1919 złożył państwowy egzamin nauczycielski na Uniwersytecie Lwowskim (30 X 1918) oraz odbył wiele podróży zagranicznych, w czasie których miał możność zapoznać się z przeszło 50 bibliotekami i ich zbiorami.

Do Biblioteki Jagiellońskiej wszedł z dniem 1 października 1919 mając lat 29, a więc już jako pracownik bardziej doświadczony, z owym stażem pedagogicznym i naukowym opartym o znawstwo wielu bibliotek zagranicznych. Był kolejno asystentem Biblioteki Jagiellońskiej, bibliotekarzem II i I klasy, starszym bibliotekarzem, od 1 lipca 1924 kierownikiem działu rękopisów, które to stanowisko piastował do 28 lutego 1939 roku, tj. do chwili nominacji na stanowisko kierownika Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Wszedł do Biblioteki Jagiellońskiej w okresie dyrektury prof. dra Fryderyka Papée. W krótkim czasie zyskał sobie opinię jednego z najlepszych bibliotekarzy. W roku 1925 otrzymał od Komisji Kwalifikacyjnej ogólny wynik kwalifikacji „jako znakomity z uzdolnieniem do służby w Ministerstwie oraz służby kierowniczej”.

W okresie pracy w Bibliotece Jagiellońskiej dr Aleksander Birkenmajer pełnił ważne misje urzędowe. Już w dniach 18–20 grudnia 1922 roku brał udział w Konferencji Bibliotecznej, zwołanej przez Ministerstwo WRiOP, na którą przygotował projekt ustawy o państwowej służbie bibliotecznej. W roku 1924 Główny Urząd Likwidacyjny powierzył mu przygotowanie materiałów do sprawy rozrachunku między Polską a Austrią o biblioteki przejęte przez Polskę na terenie byłego zaboru austriackiego. Wyjechał do Paryża jako ekspert strony polskiej w Comité des Biens Cedes de la Commission des Reperations. Przyczynił się do osiągnięcia pomyślnych rezultatów, wyrażających się w redukcji szacunku bibliotek i szkół, przedłożonych przez rząd austriacki Komitetowi Dóbr Cedowanych. W latach 1925–1927 był ekspertem strony polskiej w Mieszanej Komisji Specjalnej (Rewindykacyjnej), działającej w Moskwie i Leningradzie.

W okresie pracy bibliotekarskiej w Bibliotece Jagiellońskiej wypadło mu pracować za czasów dyrektora prof. dra Fryderyka Papée (lata 1919–1926) oraz dyrektora dra Edwarda Kuntzego (lata 1927–1939). Charakteryzując ten odcinek pracy trzeba uwzględnić ówczesne warunki lokalowe Biblioteki Jagiellońskiej, mieszczącej się w gmachu przy ul. św. Anny 8–10 i częściowo przy ul. św. Anny 12. Względne polepszenie warunków nastąpiło po objęciu całego gmachu po Gimnazjum Nowodworskiego przy ul. św. Anny 12, a więc w roku 1927. Był to okres żmudnej pracy. Opracowanie bogatych materiałów rękopiśmiennych wymagało dużego znawstwa. Nastąpiło usprawnienie w dziale rękopisów oraz polepszenie warunków czytelni rękopisów i starych druków.

Oprócz bieżącej pracy zawodowej, czysto bibliotecznej, dr Aleksander Birkenmajer interesował się żywo stanem gmachu i myślał o budowie nowego pomieszczenia dla Biblioteki Jagiellońskiej. Współdziałał z dyrekcją Biblioteki przy opracowaniu planów organizacyjnych. Szczególne zasługi położył przy ustalaniu i uzasadnianiu programu budowy. W roku 1936 wszedł do Komitetu Budowy Biblioteki Jagiellońskiej, stając się specjalistą od budownictwa bibliotecznego. Jego cenne artykuły z tej dziedziny weszły do naszego piśmiennictwa, szczególnie Nowoczesne budownictwo biblioteczne1 oraz Plany nowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej2.

W działalności bibliotekarskiej dra Aleksandra Birkenmajera należy wyróżnić także jego działalność szkoleniową bezpośrednią oraz sporą ilość prac naukowych z zakresu bibliotekoznawstwa zarówno o charakterze ogólnym, jak i wybitnie specjalistycznym. Wykaz ich podaje Helena Lipska w Bibliografii prac Aleksandra Birkenmajera, dlatego ograniczę się tu tylko do niektórych pozycji. W roku 1923 dr Birkenmajer opracował plan podręcznika bibliotekarskiego, wygłoszony w formie referatu Esquisse du plan dun manuel de bibliothekonomie scientifique na Kongresie Międzynarodowym Bibliotekarzy w dniach 3–9 kwietnia 1923 roku w Paryżu. Na Kongresie tym przedstawił także stan aktualny bibliotek w Polsce (L’état actuel des bibliothèques en Pologne).

Brał czynny udział w zasadniczej dyskusji około Biblioteki Narodowej3. W latach 1927–1939 był zastępcą redaktora czasopisma „Przegląd Biblioteczny”. Wśród wielu sprawozdań, notatek i licznych recenzji trwałą wartość przedstawia między innymi artykuł Bilans dziesięcioletniej pracy na polu bibliotekarstwa w Polsce4.

Wybitne, a często pionierskie znaczenie mają rozprawy z dziedziny księgoznawstwa i bibliotekoznawstwa, o rękopisach, najstarszych drukach, oprawach, ilustracjach oraz o introligatorstwie polskim. Aleksander Birkenmajer opracował także katalog wystawy rękopisów i druków przyrodniczo-lekarskich XIII-XVI w. (Kraków 1928) oraz rękopisów i druków polsko-węgierskich XV-XVI wieku (Kraków 1928).

W okresie krakowskim, w wyniku publikowanych prac naukowych, dr Aleksander Birkenmajer habilitował się w roku 1929 na docenta historii nauk ścisłych (zatwierdzenie 29 IV 1929). Od 1 października 1930 do końca roku akademickiego 1930/1931 pełnił obowiązki zastępcy profesora na Katedrze Historii Nauk Ścisłych. Habilitację rozszerzył na bibliotekoznawstwo (3 VII 1937), uzyskując 21 I 1938 tytuł profesora tytularnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W okresie tym wybrano go współpracownikiem Komisji Historii Filozofii Polskiej Akademii Umiejętności oraz współpracownikiem Komisji Historii Pedagogiki przy Ministerstwie WRiOP. Dnia 12 czerwca 1936 roku został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności.

Wyrazem pełnego uznania działalności bibliotekarskiej w Bibliotece Jagiellońskiej oraz pracy naukowej prof. dra Aleksandra Birkenmajera była nominacja na kierownika Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu z dniem 1 marca 1939 roku. Obowiązki objął 20 marca 1939 roku. Pobyt w Poznaniu nie trwał jednak długo, bo wybuch II wojny światowej zaskoczył go podczas urlopu wypoczynkowego w Kórniku pod Poznaniem.

Wyjechał z żoną i dwojgiem dzieci w kierunku wschodnim i dotarł aż na Polesie (Prużana). Od komendanta radzieckiego uzyskał pozwolenie na powrót do Krakowa okrężną drogą przez Poznań. W Poznaniu zastał Bibliotekę Uniwersytecką opieczętowaną przez okupanta niemieckiego, a mienie wraz z mieszkaniem przy ul. Siemiradzkiego 2 skonfiskowane. Powróciwszy do Krakowa z końcem października 1939 r., wpadł w nowe, większe niebezpieczeństwo. W dniu 6 listopada 1939 roku został zaaresztowany przez gestapo wraz z profesorami i pracownikami nauki, którzy wtedy znajdowali się w gmachu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przebywał w więzieniu krakowskim i wrocławskim oraz był w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen (Oranienburg).

Po zwolnieniu w dniu 24 października 1940 roku prof. dr Aleksander Birkenmajer znalazł zatrudnienie z dniem 1 listopada 1940 roku w Bibliotece Jagiellońskiej, zwanej wówczas Biblioteką Państwową (Staatsbibliothek Krakau). Był więc znowu pracownikiem Biblioteki w Krakowie. Oprócz bieżącej pracy głównym dążeniem jego było chronienie zbiorów Biblioteki przed zniszczeniem lub wywiezieniem przez okupanta, a równocześnie w miarę możliwości udostępnianie ich potajemnie polskim pracownikom nauki. W Bibliotece pracował aż do 6 sierpnia 1944 roku, kiedy został usunięty z powodu „sabotażu”.

W latach okupacji prof. Aleksander Birkenmajer obok pracy bibliotecznej przygotowywał rozprawę z zakresu historii Biblioteki Jagiellońskiej. Chodzi tu o Penzeliana, o rozprawę pt. Ks. Dominika Markiewicza wizytacja Biblioteki Jagiellońskiej w roku 1809 oraz artykuł Jak wyglądała Biblioteka Jagiellońska przed 150 laty. Pracy naukowej nie przerywał i w okresie okupacji. Nadto brał udział w tajnym nauczaniu w Krakowie.

Po wyswobodzeniu Krakowa przez wojska radzieckie prof. dr Aleksander Birkenmajer powrócił najpierw do Biblioteki Jagiellońskiej. Pismem z dnia 20 lutego 1945 roku Minister Oświaty dr Stanisław Skrzeszewski delegował go wraz z czterema innymi profesorami Uniwersytetu Poznańskiego do Poznania „celem zabezpieczenia i przejęcia mienia Uniwersytetu Poznańskiego i Akademii Handlowej”. Po ciężkiej i uciążliwej drodze przybył do Poznania i w dniu 19 marca 1945 roku podjął z powrotem pełnione przed wojną obowiązki dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej. Równocześnie na podstawie zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 15 lutego 1945 roku objął kierownictwo akcji zabezpieczania bibliotek i zbiorów bibliot ecznych w okręgu województwa poznańskiego i pomorskiego.

Zastał gmach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu mocno zniszczony, urządzenia zdemolowane, zbiory w nieładzie, częściowo wywiezione. W warunkach niesłychanie trudnych rozpoczął pracę wraz z tymi pracownikami przedwojennymi, którzy ocaleli i wrócili. Z podziwu godną energią i siłą przystąpił do niesłychanie trudnych zadań związanych z sytuacją Biblioteki Uniwersyteckiej, jak remont gmachu, urządzenie wnętrz, zabezpieczenie zbiorów, dobór nowych pracowników, szkolenie ich i dokształcanie. Staraniom dyrektora Aleksandra Birkenmajera zawdzięczać należy, że Biblioteka mimo ciężkich warunków rozpoczęła pracę, chociaż tylko w kilku pokojach, prowizorycznie ogrzewanych żelaznymi piecykami. Dzięki jego wysiłkom i staraniom gmach został w ciągu roku 1946 całkowicie zabezpieczony, wyremontowany i urządzony. Od października 1946 roku życie wewnętrzne Biblioteki zostało uregulowane i praca zaczęła przyjmować normalny charakter.

Przeprowadzono generalne szkontrum zbiorów. Zwieziono wszystkie zbiory, które znajdowały się poza Poznaniem. Wróciły w stanie nieuszkodzonym skrzynie ze zbiorami specjalnymi, które zabezpieczone były w Smogulcu pod Wągrowcem. Urządzono odpowiednie kursy bibliotekarskie dla nowego personelu. Umożliwiły one kandydatom przystąpienie do państwowego egzaminu bibliotekarskiego w latach 1946 i 1947.

Zlikwidowano trzy wielkie składnice książek, odziedziczone po okupantach, w których mieściły się pozostałości skonfiskowanych polskich książek przedwojennych. W ramach akcji zabezpieczania księgozbiorów opuszczonych i porzuconych zwieziono do Poznania około pół miliona książek. W okresie tym zebrano także rozproszone zbiory Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które uporządkowane udostępniono korzystającym. Uroczyste otwarcie Biblioteki nastąpiło 15 grudnia 1947 roku w obecności wiceministra Eugenii Krassowskiej w ramach uroczystości Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Wiele starań włożył dyrektor Aleksander Birkenmajer w rozwiązanie zagadnienia rozbudowy gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Doprowadził do tego, że opracowano szkicowy plan jej rozbudowy na sąsiedniej parceli według projektu inż. arch. Leonarda Tomaszewskiego i inż. arch. Stanisława Podgórskiego.

W okresie poznańskim prof. dr Aleksander Birkenmajer wybrany został członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W tym czasie uzyskał też najwyższe uznanie naukowe, jakim był wybór na członka czynnego Polskiej Akademii Umiejętności (20 lipca 1945 roku).

Okres pionierskich prac przy odbudowie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu był szczególnie ważny, umożliwił on bowiem Bibliotece realizację szerokich zadań, jakie ta placówka sobie nakreśliła.

W Poznaniu pozostawił Birkenmajer także cząstkę swych osobistych umiłowań bibliofilskich, a mianowicie dużą część prywatnego księgozbioru, która w czasie okupacji została wcielona do Biblioteki Uniwersyteckiej. W liście z dnia 1 lipca 1947 roku, skierowanym do Dyrekcji Biblioteki pisał, że książki te mają pozostać w księgozbiorze poznańskim, ponieważ „książka, która się znalazła (obojętnie jaką drogą) w bibliotece publicznej i w niej została skatalogowana, powinna w niej pozostać na zawsze”; a dalej: „Niech więc te książki, wierne i kochane towarzyszki moich lat młodzieńczych i męskich, pozostaną nadal w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, gdzie może będą użyteczniejszymi dla ogółu, niż u mnie. Niech poza tym stanowią pamiątkę po tym krótkim, ale jakże dla mnie miłym okresie, który spędziłem w Wielkopolsce”.

Kiedy odchodził z Poznania, rektor Uniwersytetu Poznańskiego w piśmie z dnia 30 VI 1947 wyraził mu swoje podziękowanie za zasługi położone dla Biblioteki Uniwersyteckiej w następujących słowach: „z całym uznaniem dla ogromu pracy i nieustannych wysiłków pana dyrektora około zorganizowania i uruchomienia Biblioteki Uniwersyteckiej po skończeniu działań wojennych w roku 1945, życzę na nowym stanowisku równie pięknych rezultatów jak te, które pozostawia Pan Dyrektor w Poznaniu”. Prof. dr Aleksander Birkenmajer został bowiem powołany na stanowisko dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej.

W Krakowie wysunęła się na pierwsze miejsce sprawa gmachu Biblioteki Jagiellońskiej, który według projektu prof. inż. arch. Wacława Krzyżanowskiego był wybudowany przed wojną, ale jeszcze nie wykończony całkowicie w chwili jej wybuchu. Władze okupacyjne przerobiły pewne partie dla swoich niebibliotecznych celów. Po ustaniu działań wojennych w 1945 roku nie było początkowo ani pieniędzy, ani możności, aby usunąć przeróbki niemieckie i urządzić wnętrze Biblioteki według przewidzianych planów. Dzięki życzliwej postawie posła na Sejm dra Bolesława Drobnera i jego staraniom Sejm PRL wstawił do budżetu specjalny paragraf na potrzeby Biblioteki Jagiellońskiej. Z tych kredytów, otrzymanych w roku 1947 i latach następnych (1948–1950), Biblioteka Jagiellońska mogła przeprowadzić odpowiedni remont i należne inwestycje. Prace były tak rozłożone, że normalne funkcjonowanie Biblioteki nie uległo zakłóceniu.

W okresie tym przeprowadzono reorganizację Biblioteki Jagiellońskiej. Uporządkowanie księgozbioru i jego opracowanie oraz udostępnienie, reorganizacja katalogów, usprawnienie pracy i czytelnictwa, kształcenie i doskonalenie kadr Biblioteki – to były problemy, którymi zajmowano się w latach 1948–1951. Podczas gdy struktura organizacyjna z początkiem roku 1948 obejmowała 6 głównych jednostek, to w miarę porządkowania i rozwoju agend przybywały nowe. Uruchomiono czytelnię czasopism (1949 roku) oraz pracownię fotograficzną (1950 roku). Usprawniono czytelnictwo, realizując zamówienia książek z magazynu w ciągu godziny. Dojrzała także sprawa zasadniczego uregulowania zagadnienia katalogów ogólnych Bibliot eki Jagiellońskiej, co zostało dokonane z początkiem 1950 roku. Wznawiano także wydawanie Biuletynu Biblioteki Jagiellońskiej, wówczas w formie powielonej (1949 roku).

Oprócz pracy organizacyjnej sporo trudu poświęcono szkoleniu i dokształcaniu bibliotekarzy. W latach 1947–1950 Biblioteka Jagiellońska przygotowała do zawodu bibliotekarskiego pracowników nie tylko swoich, ale także innych bibliotek krakowskich. Biblioteka Jagiellońska stała się w tym czasie ośrodkiem szkolenia i dokształcania pracowników w skali ogólnopolskiej. Dyrekcji Biblioteki zlecono zorganizowanie następujących kursów: 1) ogólnopolskiego kursu dokształcającego oraz 2) kursu specjalnego dla bibliotekarzy zajmujących się starymi drukami. Trzecim dużym kursem ogólnopolskim zorganizowanym za dyrektury prof. Aleksandra Birkenmajera i przez niego osobiście prowadzonym był ogólnopolski kurs rękopiśmienniczy w kwietniu i maju 1950 roku. Wykłady przygotowane przez wybitnych specjalistów stały na wysokim poziomie. W okresie tym rozpoczęto też pierwszą praktykę międzybiblioteczną (czerwiec 1950 roku), która była próbą i wzorem dalszych praktyk przeprowadzanych przez Bibliotekę Jagiellońską. W tym też czasie rozpatrywano możliwość stworzenia zespołów prac naukowych.

W toku najpełniejszego rozwoju prac w Bibliotece Jagiellońskiej zachodzi w życiu ofiarnego organizatora niespodziewana zmiana. Pismem z dnia 6 października 1951 roku zostaje powołany na stanowisko profesora zwyczajnego i kierownika Katedry Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Niełatwą rzeczą było opuścić znowu Kraków i zamknąć okres działalności bibliotekarskiej, ciągnący się przez z górą 32 lata (od 1 IX 1919), a rozpocząć w nowym środowisku, bez właściwego zaplecza naukowego, nowy okres działalności dydaktyczno-pedagogicznej i naukowej na Uniwersytecie Warszawskim.

Zapewne praca w Uniwersytecie nieobca była prof. Birkenmajerowi. Był docentem historii nauk ścisłych, prowadził zastępczo wykłady, rozszerzył habilitację na dziedzinę bibliotekoznawstwa, wykładając równocześnie ten przedmiot na Uniwersytecie Jagiellońskim. Na Uniwersytecie Warszawskim stanął jednak przed nowym, znacznie trudniejszym zagadnieniem, które przypadło mu rozwiązać. Nie było gotowych wzorów i nie mieliśmy większego doświadczenia. Próby pierwszej naszej Katedry Bibliotekoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim (od roku 1946) mogły tylko w pewnym stopniu pomóc w powolnym kształtowaniu się normalnych studiów, zwłaszcza że w jesieni 1951 roku tkwiliśmy jeszcze w okresie tzw. specjalizacji bibliotekarskiej na III roku studiów. Po nim nastąpił okres studiów z możliwością uzyskania dyplomu magistra w zakresie bibliotekoznawstwa. Właśnie prof. dr Aleksander Birkenmajer poprowadził dwa takie kursy w latach 1952/53 do 1954/55, po których 29 osób uzyskało dyplom w zakresie bibliotekoznawstwa. Był to duży sukces.

Nastąpił nowy okres: przekształcono studia wyższe – również w zakresie bibliotekoznawstwa. Niełatwą rzeczą było zdobyć prawo obywatelstwa dla nowego kierunku naukowego. Powstało jednak jednolite samodzielne studium bibliotekoznawstwa w ramach Wydziału Filologicznego, pomyślane najpierw jako studium czteroletnie, rozpoczęte w roku akademickim 1954/55 i w roku 1955/56. W tym czasie Ministerstwo Szkół Wyższych wprowadziło jednolite pięcioletnie studium. Objęto nim także rocznik akademicki 1955/56, Od tej chwili mamy więc normalne pięcioletnie studium bibliotekoznawstwa. Był to drugi sukces. Przez te lata stał się prof. Aleksander Birkenmajer pierwszym wychowawcą nowych roczników studentów w zakresie bibliotekoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim.

Mimo licznych zajęć naukowych i dydaktycznych prof. Birkenmajer pozostał wierny działalności bibliotekarskiej. Brał nadal żywy i czynny udział we wszystkich ważniejszych sprawach bibliotecznych w skali ogólnopolskiej. Przez długi czas przewodniczył Radzie Naukowej Biblioteki Narodowej, był członkiem Rady Naukowej Biblioteki PAN w Kórniku. Przez trzy kadencje uczestniczył w posiedzeniach Komisji do Spraw Bibliotek Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego. Brał również udział w pracach międzynarodowych. W uznaniu zasług otrzymał stanowisko honorowego wiceprzewodniczącego Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarskich, nadane mu w roku 1947.

Patrzymy pełni podziwu na ogrom dokonanych prac. Jesteśmy wdzięczni nie tylko za trud i wysiłek zawodowy, organizacyjny i naukowy, lecz także dydaktyczno-pedagogiczny około wychowania całej generacji bibliotekarzy polskich. [...]

*Tekst opublikowany pierwotnie jako: Działalność bibliotekarska Aleksandra Birkenmajera, „Roczniki Biblioteczne” 1961, R. 5, z. 1–4, s. 11–19.

1„Architekt” 1929, R. 22, z. 2/3, s. 9–46.

2„Przegląd Biblioteczny” 1929, R. 3, s. 122–138.

3„Silva Rerum” 1927, t. III, s. 81–84; „Przegląd Biblioteczny” 1927, R. 1, s. 24–40.

4„Przegląd Biblioteczny” 1929, R. 3, s. 251–260.