Manfred Lachs
Urodzony 21 IV 1914 w Stanisławowie. Studia dyplomatyczne w Wiedniu (1932–1934) i prawnicze na UJ (1934–1936), później w Cambridge i London School of Economics. Doktorat na UJ (1937). Habilitacja na UW (1949). Profesor UW (1952–1984). Wykładowca i członek Kuratorium Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze.
Prawnik, specjalista w dziedzinie prawa międzynarodowego; dyplomata.
Pracownik MSZ (1947–1967), uczestnik polskich delegacji na konferencje i sesje Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Członek Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ (1962–1966). Przewodniczący Komisji Prawnej Zgromadzenia Ogólnego ONZ oraz specjalnej komisji do spraw pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej. Sędzia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (1967–1976 i 1984–1993, przewodniczący 1973–1976).
Członek PAN (1960), dyrektor Instytutu Nauk Prawnych PAN (1961–1967). Doktor honoris causa uniwersytetów w Brukseli, Budapeszcie, Helsinkach, Londynie, Nowym Jorku i in.
Zmarł 14 I 1993 w Hadze.
War Crimes. An Attempt to Define the Issues, London 1945; Umowy wielostronne. Studium z prawa traktatowego, Warszawa 1958; The International Law of Outer Space. A Law in the Making, 1964; Teachings and Teaching of International Law, 1977; Rzecz o nauce prawa międzynarodowego, Wrocław 1986.
E. McWhinney, Judge Manfred Lachs and Judicial Law-Making, Haga 1995.
Pod takim właśnie tytułem Stowarzyszenie Absolwentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego wydało w 2011 roku obszerny zbiór esejów, będących pokłosiem międzynarodowej konferencji, która odbyła się w Warszawie w dniach 24–25 czerwca 2010 roku w Uniwersytecie Warszawskim i była poświęcona pamięci prof. Manfreda Lachsa. Konferencja ta, zorganizowana przez Instytut Prawa Międzynarodowego Wydziału Prawa i Administracji UW, pod honorowym patronatem ministra spraw zagranicznych RP oraz Dziekana Wydziału Prawa i Administracji UW, zgromadziła szerokie grono uczniów, kolegów, współpracowników i przyjaciół Lachsa z całego świata. Miałem zaszczyt wygłosić tam referat, dotyczący jednego tylko aspektu szerokich zainteresowań Lachsa, pokazujący go jako „nauczyciela prawa międzynarodowego”.
Prawnik, światowej sławy uczony, sędzia i dyplomata. Urodzony 21 kwietnia 1914 roku w Stanisławowie, zmarł 14 stycznia 1993 roku w Hadze. W latach 1932–1934 ukończył studia dyplomatyczne w Wiedniu, a w latach 1934–1936 studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie w 1937 roku uzyskał stopień naukowy doktora praw. Studiował również na uniwersytecie w Cambridge i w London School of Economics. W 1949 roku otrzymał stopień doktora habilitowanego na UW, gdzie został docentem, a następnie w 1952 roku profesorem nadzwyczajnym. W latach 1952–1984 był profesorem (od 1959 – profesorem zwyczajnym Wydziału Prawa, a następnie Wydziału Prawa i Administracji UW). W 1958 roku uzyskał stopień doktora nauk prawnych na Moskiewskim Uniwersytecie Państwowym, a następnie w 1959 roku został doktorem prawa uniwersytetu w Nancy. W latach 1967–1988 otrzymał doktoraty honoris causa z kilkunastu uniwersytetów na całym świecie. Był wybitnym i najbardziej znanym w świecie polskim specjalistą w zakresie prawa międzynarodowego publicznego. Reprezentował Polskę na wielu konferencjach międzynarodowych. W latach 1947–1960 był dyrektorem Departamentu Prawno-Traktatowego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W latach 1961–1967 kierował Instytutem Nauk Prawnych PAN. Trzykrotnie (w latach 1949, 1951 i 1955) był wybierany na przewodniczącego Komitetu Prawnego Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W latach 1962–1967 był przewodniczącym Podkomitetu Prawnego Komitetu ONZ do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, który opracował i przyjął projekt uniwersalnego Traktatu Kosmicznego z 1967 roku. W latach 1962–1966 był pierwszym Polakiem wybranym na członka Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ.
W 1967 roku Lachs został wybrany po raz pierwszy na stanowisko sędziego Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości ONZ, który to urząd piastował przez kilka kadencji aż do śmierci. W latach 1973–1976 był prezesem tego Trybunału. W 1975 roku został odznaczony Medalem ONZ „Wybitny Prawnik Świata”. W 1987 roku Haska Akademia Prawa Międzynarodowego powierzyła mu wykład ogólny z prawa międzynarodowego publicznego.
Do najbardziej znanych jego publikacji należą: War Crimes. An Attempt to Define the Issues (1945); Umowy wielostronne. Studium z prawa traktatowego (1958); The International Law of Outer Space. A Law in the Making (1964); Teachings and Teaching of International Law (1977); Rzecz o nauce prawa międzynarodowego (1986).
W dniach od 13 do 15 marca 1995 roku odbył się w Nowym Jorku w siedzibie ONZ pierwszy, i jak dotąd jedyny, ogólnoświatowy kongres Narodów Zjednoczonych poświęcony prawu międzynarodowemu publicznemu. Jeden z pięciu głównych tematów tego kongresu został zatytułowany „New Approaches to Research, Education and Training In the Field of International Law and Its Wider Appreciation”. Miałem wówczas zaszczyt, jako referent w imieniu Polski, wygłosić tam w ramach wspomnianego tematu referat pt. „Traditional and New Fields for the Development of Research and Education in International Law”.
Nie ukrywam, że myśl przewodnią dla mego ówczesnego wystąpienia zaczerpnąłem z wykładu Lachsa, wygłoszonego w Haskiej Akademii Prawa Międzynarodowego w 1973 roku, gdzie stwierdził on, że: „[...] trudno byłoby znaleźć dział lub regułę prawa międzynarodowego, na rozwój których nie wywarłyby wpływu «doktryna» i «nauczanie»”.
To ścisłe powiązanie prawa międzynarodowego – jego teorii i praktyki – z nauczaniem tego prawa, było dla Lachsa – jak się wydaje – nicią przewodnią jego imponującej kariery życiowej.
Jest zresztą rzeczą wysoce znamienną, że właśnie na wspomnianym kongresie Narodów Zjednoczonych także inni jego uczestnicy zwrócili uwagę na szczególne zasługi, jakie Lachs położył na polu rozwoju nauczania prawa międzynarodowego. I tak np., ówczesny przewodniczący Chińskiego Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego w Pekinie, prof. Wang Tieya, podkreślił, że: „Zmarły Sędzia Manfred Lachs napisał wspaniałą książkę Nauczyciel w prawie międzynarodowym (1982), pracę o wielkim znaczeniu. Jesteśmy mu głęboko wdzięczni za dostarczenie nam, z całym bogactwem materiałów i głębokiej analizy, wspaniałego przeglądu tego, co nazywamy «światem myśli» w prawie międzynarodowym”.
Jak odbierano i oceniano działalność dydaktyczną Lachsa? Co do tej oceny na płaszczyźnie międzynarodowej, wręcz wzorcowy przykład możemy znaleźć we wspomnieniu na ten temat indyjskiego uczonego, Sudhira Chopry, który w 1993 roku tak opisywał wykład Lachsa w Haskiej Akademii Prawa Międzynarodowego w 1980 roku na temat rozwoju i ogólnych trendów w prawie międzynarodowym w naszych czasach: „Słuchacze Kursu Ogólnego Prawa Międzynarodowego Publicznego Haskiej Akademii Prawa Międzynarodowego w 1980 r. nigdy nie zapomną tej chwili, gdy Sędzia Manfred Lachs zakończył swój ostatni wykład: burza oklasków, jako wyraz uznania dla niepowtarzalnego przeżycia, a następnie dwudziestominutowa owacja na stojąco, która zdawała się nie mieć końca. Zarówno nauczyciel, jak i studenci byli wzruszeni. Wielu studentów roniło łzy wdzięczności dla tego wielkiego nauczyciela i prawnika, podczas gdy sam nauczyciel ocierał również oczy, poruszony wzruszeniem swoich studentów.
Jak każe tradycja, prof. Rene-Jean Dupuy, Sekretarz Generalny Akademii, wystąpił z podziękowaniami dla wykładowcy. Zakończył stwierdzeniem, że nigdy przedtem żaden z mówców nie spotkał się w Akademii z tak gorącymi podziękowaniami. Znakomity nauczyciel został zasłużenie uhonorowany przez swych uczniów za poddanie wnikliwemu badaniu materii prawa międzynarodowego, nitka po nitce, w perspektywie historycznej. Była to bezstronna, akademicka prezentacja – przekazana u szczytu «zimnej wojny» przez człowieka ze wschodniego bloku – która poruszała zagadnienia ważne dla Północy i Południa, dla Wschodu i Zachodu, bez skłaniania się w którymkolwiek kierunku czy prześlizgiwania się nad aktualnymi realiami.
Stanął on ponad tymi, którzy usiłują indoktrynować słuchaczy co do bezskuteczności prawa międzynarodowego. Sędzia Lachs przedstawił prawo międzynarodowe takim, jakie ono jest, jak również jego trendy rozwojowe, bez zapominania wszakże o jego głównym zadaniu, to jest poszukiwaniu globalnej politycznej, społecznej oraz ekonomicznej sprawiedliwości”.
Jakkolwiek nie miałem możliwości osobiście uczestniczyć w tak barwnie i emocjonalnie opisanym wydarzeniu, to jednak uczęszczałem na wykłady monograficzne z prawa traktatów, prowadzone przez Lachsa w pierwszej połowie lat 60. ubiegłego stulecia na Wydziale Prawa UW. Cieszyły się one niezmiennie bardzo dużym zainteresowaniem studentów. Dla młodych adeptów prawa międzynarodowego i przyszłych nauczycieli akademickich była to nie tylko kopalnia wiedzy o prawie traktatów, kodyfikowanym wówczas, przy współudziale tego wybitnego prawnika przez Komisję Prawa Międzynarodowego ONZ. Był to również niedościgniony wzorzec prowadzenia zajęć ze studentami – tak, aby naprawdę zainteresować ich wykładanym przedmiotem, a jednocześnie nie przytłoczyć i nie znużyć przekazywanymi im informacjami.
Z wykładów tych – a także z późniejszych spotkań z Lachsem – zapamiętałem przede wszystkim jego unikalną wręcz umiejętność doskonałej syntezy prezentowanych zagadnień, co dla wielu dydaktyków jest często nieosiągalne, wskutek programowego gubienia się w drobiazgowych analizach. Precyzyjny język prawniczy, którym zawsze się posługiwał – zarówno w mowie, jak i w piśmie – podkreślał istotne i ważne treści, które przekazywał swoim czytelnikom i słuchaczom. Czynił to zawsze w sposób bardzo elegancki, rzekłbym dystyngowany. Jednocześnie potrafił jednak suchemu językowi prawniczemu nadać taką barwę i styl, że słuchało się go zawsze z rosnącym zainteresowaniem.
Lachs osiągnął też to, co może być poczytane za szczyt doskonałości dla prawnika-internacjonalisty, to jest harmonijną jedność teorii, praktyki i dydaktyki. Wielu znakomitych nawet specjalistów z zakresu prawa międzynarodowego – znających dogłębnie jego teorię i świetnie obeznanych z praktyką – traktowało i – niestety – często traktuje nadal po macoszemu przekazywanie i propagowanie wiedzy o tym prawie przez jego jak najszersze nauczanie. Należał tutaj do najchlubniejszych wyjątków.
Miał też wyjątkową możliwość podejścia do prawa międzynarodowego z różnych perspektyw jego widzenia, a więc – po pierwsze – jako teoretyk, autor pozycji wielce znaczących w doktrynie tego prawa. Po drugie – jako praktyk, stosujący umiejętnie to prawo w toku swej pracy w resorcie spraw zagranicznych i w ramach swej działalności w licznych organach międzynarodowych, przede wszystkim w Organizacji Narodów Zjednoczonych. Po trzecie – jako współtwórca i kodyfikator prawa międzynarodowego w rezultacie swej działalności w Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ. Po czwarte – jako interpretator prawa międzynarodowego, i to na najwyższym możliwym poziomie, sprawując funkcje sędziowskie w Międzynarodowym Trybunale Sprawiedliwości ONZ. I wreszcie – po piąte – jako wspaniały nauczyciel prawa międzynarodowego, które to zadanie realizował zarówno w kraju, jak i za granicą, praktycznie przez całe swoje życie.
W szczególnie dobitny sposób podkreślił on znaczenie nauczania prawa międzynarodowego w swej monografii, podsumowującej jego wieloletnie doświadczenie naukowe i dydaktyczne, zatytułowanej Teachings and Teaching of International Law, wydanej w Hadze w 1977 roku. Analizował w niej rolę naukowców i nauki prawa międzynarodowego oraz ich wpływ na tworzenie i stosowanie prawa międzynarodowego. Co należy podkreślić, w monografii tej bardzo szeroko przedstawił polską naukę prawa międzynarodowego i to zarówno w ujęciu historycznym, jak i mu współczesnym. Przybliżał w ten sposób czytelnikowi, który nie znał języka polskiego, postacie wielu polskich naukowców i ich poglądy.
Związek Lachsa z polską nauką prawa międzynarodowego i z nauczaniem tego prawa w Polsce był bardzo silny, nieprzerwany mimo wielu lat spędzonych za granicą i zauważalny nawet dla cudzoziemców. We wspomnieniu o nim, napisanym w 1993 roku przez Thomasa Francka, znajdujemy na ten temat bardzo charakterystyczną obserwację: „Stroszył się, kiedy przyczepiano mu etykietkę «Polskiego Sędziego», ale w istocie był intensywnie polski, był częścią intelektualnej tradycji, która ciągle czyniła rozbitą i zniszczoną Warszawę Paryżem Wschodniej Europy. Starał się wspomagać i chronić kilka pokoleń polskich prawników-międzynarodowców, którzy uczyli się od niego, m.in. jak stwarzać przestrzeń dla swobodnej twórczości. Odgrywał w spokojny sposób istotną rolę w procesie przechodzenia od rządów zmilitaryzowanych do demokracji”.
Jakkolwiek prof. Lachs był absolwentem UJ oraz doktorem honoris causa kilkunastu uniwersytetów na całym świecie, to jednak w okresie powojennym był zawsze ściśle związany z Wydziałem Prawa UW, a w jego ramach z Katedrą Prawa Międzynarodowego Publicznego, następnie z Instytutem Prawa Międzynarodowego.
Przy wszelkich okazjach zawsze podkreślał, że jest nadal profesorem naszego Wydziału. Ilekroć przebywał w Warszawie, piastując już nawet swoje wysokie sędziowskie funkcje międzynarodowe, zawsze czynnie uczestniczył w posiedzeniach Rady Wydziału, wygłaszał wykłady dla studentów, spotykał się z pracownikami naukowymi. Zawsze uważał się i był uważany za członka naszej korporacji akademickiej.
Nie pozostawił po sobie zbyt imponującego rozmiarami dorobku naukowego. Ale to, czym dorobek ten naprawdę imponuje to nie jego ilość, ale jego jakość. Uderza też rozległość tematyczna zainteresowań badawczych Lachsa – od prawa traktatów po prawo kosmiczne – co pozwalało mu swobodnie poruszać się w całokształcie prawa międzynarodowego i zapewniało umiejętności niezbędne zarówno dla sędziego najważniejszego trybunału międzynarodowego, jak i dla profesora Uniwersytetu.
Wszystkie jego publikacje były zawsze dużymi wydarzeniami w doktrynie prawa międzynarodowego, mając jednocześnie znaczącą wartość i przydatność dydaktyczną. Wydana w Warszawie, w 1986 roku, Rzecz o nauce prawa międzynarodowego stanowi jakby podsumowanie jego dorobku, raz jeszcze podkreślając wagę, jaką przywiązywał zawsze do nauczania i jak najszerszego promowania prawa międzynarodowego.
Lachsa cechowała nieodmiennie wielka życzliwość dla studentów i młodej kadry naukowej. Był fundatorem wielu stypendiów dla wyróżniających się studentów. Zawsze służył pomocą młodszym kolegom, czy to w kraju, czy też za granicą. Jego dom w Hadze był zawsze otwarty dla młodych polskich prawników. Piszący te słowa, zawdzięcza swe pierwsze stypendium zagraniczne – o co w latach 60. nie było łatwo – dzięki przychylnej i bezinteresownej opinii Lachsa jako członka Rady Wydziału Prawa Uniwersytetu McGill w Montrealu.
Był człowiekem o wysokiej kulturze, wysmakowanej elegancji oraz dużym uroku osobistym. Miał niepowszednie poczucie humoru, które pozwalało mu zawsze zachować właściwy dystans w sprawach wielkich i małych. Będąc wybitnym autorytetem i osobistością międzynarodową, potrafił zachować skromność i umiar, przy jednoczesnej i konsekwentnie realizowanej potrzebie dzielenia się swą głęboką wiedzą i wielkim doświadczeniem z jak najszerszym kręgiem osób – czy to kolegów naukowców, czy też studentów. Ci z kolei odpłacali mu zawsze swoją wdzięcznością i dumą z tego, że mieli takiego nauczyciela i że byli jego uczniami.