Adam Opalski

Urodzony 26 XI 1897 w Olkuszu. Studia na Wydziale Lekarskim UW, tamże doktorat (1924) i habilitacja (1935); zatrudniony w Klinice i Katedrze Neurologii UW (od 1950 – AM), kierownik Katedry i Kliniki, profesor (1946). W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania. Kierownik Zakładu Histopatologii Układu Nerwowego PAN (1954–1959).

Lekarz neurolog i neuropatolog; prace m.in. z histopatologii układu nerwowego; odkrył specyficzne komórki glejowe charakterystyczne dla choroby Wilsona (tzw. komórki Opalskiego), opisał zespół podopuszkowy (tzw. zespół Opalskiego); twórca polskiej szkoły neuropatologicznej.
Członek TNW (1946), PAU (1948), PAN (1952), Towarzystwa Naukowego w Paryżu (1951), Amerykańskiej Akademii Neurologicznej (1952).
Zmarł 3 XI 1963 w Warszawie.

Über eine besondere Art. Von Gliazellen bei Wilson Pseudosklerose Gruppe, Berlin 1930; Nowy zespół podopuszkowy: zespół częściowy tętnicy kręgowo-rdzeniowej tylnej, Warszawa 1946; Próba syntezy działania ośrodków układu ruchowego u człowieka, Warszawa 1946; Histopatologia układu nerwowego, Warszawa 1949, Choroby ośrodkowego układu nerwowego pochodzenia naczyniowego i choroby starcze, Warszawa 1951.

B. Emeryk-Szajewska, H. Kwieciński, Adam Opalski 1897–1963, [w:] Złota Księga Medycyny Warszawskiej.

KAROLINA GRZĄDZIEL

ADAM OPALSKI

1897–1963

 

Profesor Adam Opalski należał do elity światowej neuropatologii. Przez wiele lat pełnił funkcję kierownika Katedry i Kliniki Neurologicznej Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie Akademii Medycznej w Warszawie, zbierając zasługi na polu naukowym, dydaktycznym oraz organizacyjnym. Miał wprost intuicyjny dar zgłębiania wiedzy o mózgu. Jemu zawdzięczamy opis specyficznych dla choroby Wilsona komórek glejowych, opis zespołu podopuszkowego zwanego od jego nazwiska zespołem Opalskiego oraz zespołów podwzgórzowych naśladujących nerwice wegetatywne. Jedna z jego uczennic, prof. Helena Kistelska-Nielubowicz, tak podsumowała całokształt działalności prof. Opalskiego: „przez wiele lat szedł wytrwale trudną i ciężką drogą pracy naukowej po to, aby wytyczyć szeroki gościniec, jakim dziś kroczy neuropatologia polska”1.

Urodził się 26 listopada 1897 roku w Olkuszu, w rodzinie Józefa Opalskiego, lekarza tamtejszego Szpitala św. Błażeja, radnego miejskiego i prezesa Banku Spółdzielczego. Po ukończeniu szkoły handlowej w Kielcach i gimnazjum im. E. Konopczyńskiego w Warszawie wstąpił na Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie słuchał m.in. wykładów wybitnego psychiatry Jana Mazurkiewicza oraz świetnego neurologa Kazimierza Orzechowskiego. Po studiach odbył praktyki internistyczne w Szpitalu Dzieciątka Jezus. Od 1925 roku był związany z Kliniką i Katedrą Neurologii najpierw w strukturach UW, a następnie AM w Warszawie, pełniąc w niej kolejno stanowiska od asystenta aż po kierownika. Dwukrotnie wyjeżdżał na roczne stypendia naukowe do Instytutu Badań Psychiatrycznych w Monachium, gdzie w Oddziale Anatomii Patologicznej Mózgu prowadził intensywne badania neuropatologiczne, pod kierunkiem prof. Walthera Spielmeyera. Na tych krótkich stypendiach dokonał się zwrot w karierze młodego chłonnego naukowca, tam także zebrał on materiał badawczy, który legł u podstaw jego najważniejszych odkryć.

Pracę doktorską obronił w 1924 roku. Habilitował się z neurologii w 1935 roku, przedstawiając pracę Morfologja i patogeneza zapaleń wyściółki i gleju podwyściółkowego. Tuż po habilitacji rozpoczął pracę w Klinice Psychiatrycznej u prof. Jana Mazurkiewicza. Profesorem nadzwyczajnym został mianowany w 1946 roku, a zwyczajnym w 1954.

W latach 1954–1959 kierował Zakładem Histopatologii Układu Nerwowego PAN, a od 1959 do 1963 przewodził Radzie Naukowej w Zakładzie Neuropatologii PAN.

W pracach naukowych Adam Opalski podejmował szeroką tematykę neurologiczną i neuropatologiczną. Wraz z Łucją Frey wyodrębnił pod koniec lat 20. kliniczny obraz rodzinnej postaci uszkodzenia korowego i mięśniowego neuronu piramidowego. Badał zmiany naczyniowe w ogniskach martwiczych mózgów dzieci zmarłych na gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, a wyniki opublikował wraz z Gustawem Bodechtelem w 1930 roku, w niemieckiej pracy Gefassbedingte Herde bei der tuberkulosen Meningitis. Z tego samego czasu pochodzi studium morfologiczne zwoju Gassera, w stanach chorobowych i w normie. Opalski przedstawił patogenezę i dokonał opisu zmian zachodzących w tkance nerwowej i tkance łącznej O.U.N. w wągrzycy; jako pierwszy opisał specyficzne odczyny tkanki glejowej wokół pasożyta z udziałem włókien Rosenthala, oraz istotne dla diagnostyki tej choroby występowanie w płynie mózgowo-rdzeniowym komórek Langhansa. Bez wątpienia jednak największym i najczęściej cytowanym w piśmiennictwie światowym dokonaniem było odkrycie i opisanie przyrosłych komórek glejowych olbrzymich, charakterystycznych dla choroby Wilsona i stwardnienia rzekomego. Praca dotycząca tego zagadnienia ukazała się w języku niemieckim w 1930 roku, a jej tytuł brzmiał Über eine besondere Art von Gliazellen bei Wilson Pseudosklerose Gruppe. Do ciekawostek należy fakt, że prof. Opalski komórki te znalazł w preparatach uprzednio gruntownie przebadanych przez Alzheimera i Spielmeyera, którzy najwyraźniej przeoczyli je w swoich pracach. Temat ten kontynuował ponadto w następnych pracach, odrzucając pogląd o znamienności komórek Alzheimera dla choroby Wilsona i stwardnienia rzekomego, na co potwierdzeniem była ich obecność w sekcjonowanych mózgach dzieci zmarłych z różnych przyczyn. Do prof. Opalskiego należy także opis histologicznej przemiany dużych komórek glejowych w komórki Alzheimera.

W podręcznikach medycyny światowej znajdziemy eponimiczną nazwę „zespołu Opalskiego”, pod którą kryje się zespół objawów wynikających z wyłączenia ukrwienia gałązkami przedkorzonkowymi tętnicy kręgowo-rdzeniowej tylnej, a objawiający się niedoczulicą wszystkich rodzajów czucia w zakresie twarzy i naprzemienną niedoczulicą na ból i temperaturę w obszarze tułowia i kończyn. Charakterystykę i etiologię zespołu Opalski podał w 1946 roku w pracy Nowy zespół podopuszkowy, wcześniej zaś zaprezentował swoje obserwacje kliniczne na tajnym zebraniu lekarskim w styczniu 1944 roku.

Niezwykle oryginalnie rysują się poglądy Opalskiego zawarte w pracy Nauka o lokalizacji w ośrodkowym układzie nerwowym w świetle najnowszych poglądów, pochodzącej z 1935 roku. Dokonuje on rewizji klasycznych poglądów na temat neuroplastyczności mózgu, wskazując na możliwość zastępowania funkcji uszkodzonych rejonów układu nerwowego przez ośrodki nieuszkodzone, czyli podkreśla to, o czym dziś wiemy dzięki nowoczesnym dynamicznym badaniom neuroobrazowym, że mózg ma ogromne zdolności kompensacyjne. Oryginalnym obszarem jego działalności naukowej były ponadto prace z pogranicza neurologii i psychiatrii. W artykule O patogenezie objawów ruchowych umysłowo chorych dokonał różnicowania zaburzeń ruchowych w psychozach i zespołach neurologicznych, wyodrębniając w psychozach ruchowości tendencyjne, automatyczne i popędowe. Dał także opis nerwic wegetatywnych i powiązał ich występowanie z ogniskowym uszkodzeniem podwzgórza.

W historii życia prof. Opalskiego były także karty wojenne. Jako lekarz-porucznik brał udział w kampanii wrześniowej, w Grupie Operacyjnej Franciszka Kleeberga. Był internowany w obozie dla jeńców wojennych w Radomiu. Po zwolnieniu, od 1941 roku pełnił obowiązki ordynatora oddziału neurologicznego Szpitala św. Ducha na Czystem, a następnie oddziału neurologicznego w Szpitalu Przemienienia Pańskiego na Pradze. W 1942 roku objął stanowisko kierownika Kliniki Neurologicznej, po zmarłym prof. Kazimierzu Orzechowskim i od razu przystąpił do tajnego nauczania w warunkach pełnej konspiracji i do tego ciężkich lokalowo – jedynym nadającym się do tego celu pomieszczeniem ze szczelnymi drzwiami i oknami, była łazienka kliniczna, w której profesor siedząc na wannie wraz ze stłoczonymi studentami, objaśniał czynności kory mózgowej. Jemu także Klinika zawdzięcza uratowanie cennych zbiorów, mienia i dorobku naukowego, które, narażając życie wraz z dr Heleną Kistelską, przeniósł czasowo do Milanówka pod Warszawę. Pierwsze lata powojenne, od momentu, gdy Rada Wydziału wybrała go w 1946 roku na stanowisko kierownika Katedry i Kliniki Neurologicznej, czyniąc profesorem nadzwyczajnym, rysują się niezwykle pracowicie. Trzeba było od podstaw organizować pracę kliniczną, budować program dydaktyczny dla przyszłych lekarzy oraz tworzyć zalążki pracowni histopatologicznej – głównego ośrodka pracy naukowej. Profesor Opalski zebrał w tym czasie prężny zespół młodych badaczy, brał udział w kongresach międzynarodowych i krajowych, pisał podręczniki z neurologii i neuropatologii (Histopatologia układu nerwowego, 1949; Choroby ośrodkowego układu nerwowego, 1951), artykuły do uznanych wydawnictw oraz aktywnie włączał się w działalność towarzystw naukowych. Nie ustawał przy tym w samokształceniu. Podczas stażu zagranicznego w Stanach Zjednoczonych zgłębiał tajniki rodzącej się właśnie encefalografii, a następnie przeniósł ją na grunt warszawskiej kliniki neurologicznej. Dzięki zabiegom prof. Opalskiego Fundacja Rockefellera podarowała klinice pierwszy nowoczesny encefalograf.

W uznaniu wybitnych dokonań wiele towarzystw naukowych polskich i zagranicznych nadało profesorowi swoje członkostwa. Między innymi w 1946 roku został członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, dwa lata później członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności; od 1950 roku był członkiem honorowym Towarzystwa Naukowego w Paryżu, od 1951 – Amerykańskiej Akademii Neurologicznej, a od 1952 – także członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk.

Polska Ludowa i jej nowy polityczny układ były dla profesora nie do zaakceptowania w wielu obszarach. Ponadto jego nieprzejednana postawa przysparzała mu różnej maści przeciwników. Gdy na profesora spadł cios choroby i w 1951 roku przebył krwotok podpajęczynówkowy, a wraz za nim pojawiły się kolejne epizody choroby odbierające mu siły, nie zwlekano długo i już w 1958 roku przedwcześnie odsunięto go na emeryturę, dokonując personalnych roszad w Klinice. Ostatnie lata spędził w osamotnieniu, pełen żalu i goryczy. Zmarł 3 listopada 1963 roku i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.

Profesor Opalski wykształcił grono wybitnych uczniów, uważany jest także za twórcę polskiej szkoły neuropatologicznej. Należeli do tego zastępu m.in. profesorowie: światowej sławy neuropatolog Mirosław Mossakowski, neurolog Barbara Emeryk-Szajewska, światowej rangi znawczyni chorób nerwowo-mięśniowych Irena Hausmanowa-Petrusewicz, założyciel Polskiego Towarzystwa Epileptologii Jerzy Majkowski oraz wybitna znawczyni neuropatologii rozwojowej Maria Dąmbska.

W odbiorze najbliższych współpracowników Opalski jawił się jako uosobienie życzliwości, dobroci bez miary i skromności. Zawsze otwarty na przekazywanie wiedzy, jednakowo traktujący osoby z otoczenia niezależnie od hierarchii funkcji, finezyjny w sposobie bycia. Uczył z pasją, sam wyszukiwał chętnych do nauki. Profesor Stefan Kruś w inauguracyjnym wystąpieniu akademickim z 1978 roku przytaczał anegdotyczne powiedzonko Opalskiego z jego wykładów, gdy objaśniając studentom strefy wrażliwości skóry, rzucał mimochodem: „Niech mnie pani nie całuje w szyjkę, bo ulegnę”. Profesor interesował się ponadto baletem, muzyką poważną i malarstwem, umiłował także górskie wędrówki. Jego żoną była Helena Kowalewska. Małżeństwo nie pozostawiło potomków.

Wybrana literatura

 

Emeryk-Szajewska B., Kwieciński H., Adam Opalski 1997–1963, [w:] Złota Księga  Medycyny Warszawskiej, red. M. Krawczyk, Warszawa 2009.

Materiały ze strony Katedry Historii Medycyny: www.khm.cm-uj.krakow.pl/ (dostęp: 20.06.2015).

Śródka A., Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. III, Warszawa 1997.

Zakrzewski T., Opalski Adam, [w:] PSB, t. XXIV, z. 1, Wrocław-Kraków 1979.