Stefan Zbigniew Różycki

Urodzony 8 I 1906 w Konstantynówce. Studia na UW, doktorat (1931), habilitacja (1945), profesor nadzwyczajny (1946), profesor zwyczajny (1956). Kierownik Zakładu Geograficznego UW (od 1945), później Katedry Geografii Fizycznej Instytutu Geograficznego (1946–1951), Katedry Geologii Czwartorzędu (od 1952).

Geolog, autor zasady wyróżniania jednostek klimatostratygraficznych plejstocenu; badania nad czwartorzędem Warszawy, mezozoikiem Wyżyny Małopolskiej, okresem jurajskim oraz skałami krzemionkowymi nad Pilicą; prace nad projektami odbudowy Warszawy po II wojnie światowej.
Uczestnik wypraw na Spitsbergen (1934, 1958), do Wietnamu (1956) i na Antarktydę (1958–1959).
Dyrektor Państwowego Instytutu Geologicznego (1952–1954).
Członek TNW (1945), PAN (1952); przewodniczący Podkomisji Wypraw Polskiego Komitetu Międzynarodowego Roku Geofizycznego przy Prezydium PAN.
Zmarł 16 IX 1988 w Warszawie.

Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie, Warszawa 1972; 200-letnie dzieje nauk geologicznych w Warszawie, Warszawa 2002.

M. D. Baraniecka, A. Marcinkiewicz, Z. Michalska, Stefan Zbigniew Różycki, „Studia Geologica Polonica” 1977, nr 52.

LESZEK LINDNER

STEFAN ZBIGNIEW RÓŻYCKI

1906–1988

 

Profesor Stefan Zbigniew Różycki był twórcą polskiej szkoły geologii czwartorzędu, wybitnym badaczem jury i kredy, polarnikiem i podróżnikiem. Był współorganizatorem Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, założycielem i kierownikiem Katedry Geologii Czwartorzędu w tym Uniwersytecie, a także współorganizatorem Zakładu Nauk Geologicznych PAN oraz założycielem i kierownikiem Pracowni Geologii Czwartorzędu w tym Zakładzie. Był profesor Różycki wybitną indywidualnością naukową i człowiekiem, który wywarł swą osobowością wielki wpływ na kilka pokoleń geologów, geografów i badaczy polarnych. Był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, członkiem rzeczywistym PAN, był pierwszym przewodniczącym, a później honorowym przewodniczącym Komitetu Badań Czwartorzędu PAN, honorowym członkiem Komitetu Badań Polarnych PAN, Polskiego Towarzystwa Geologicznego i Polskiego Towarzystwa Geograficznego, a także Międzynarodowej Unii Badań Czwartorzędu (INQUA). Profesor Różycki był także członkiem Komitetu Nauk Geologicznych PAN, przewodniczącym Polskiego Stowarzyszenia Filmu Naukowego, redaktorem naczelnym „Studia Geologica Polonica” i „Quaternary Studies in Poland”, a także członkiem wielu rad i stowarzyszeń naukowych, zarówno w kraju, jak i za granicą. Był laureatem Nagród Państwowych – II stopnia w 1952 roku i I stopnia w 1968 roku.

Życiorys naukowy

Stefan Zbigniew Różycki urodził się 8 stycznia 1906 roku w miasteczku Konstantynówka na terenie Zagłębia Donieckiego jako syn Romana i Reginy z domu Rogozińskiej. Po okresie dzieciństwa i latach wczesnej młodości spędzonej na Ukrainie był uczniem Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie, a następnie Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza w Częstochowie, w którym w 1925 roku otrzymał maturę. W tym też roku rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, wybierając nauki geologiczne i geograficzne i tam doktoryzował się w 1931 roku.

Koniec lat 20. i lata 30. to okres prac geologicznych profesora nad czwartorzędem Warszawy oraz mezozoikiem Wyżyny Małopolskiej, fizjografią urbanistyczną Warszawy i okolic oraz prace przygotowawcze i uczestnictwo w pierwszej swojej wyprawie na Spitsbergen (1934) – uwiecznione napisaniem kilku zeszytów „Arktyki” do Wielkiej Geografii Powszechnej (1935–1938). W latach 1931–1933 Różycki odbył służbę wojskową w wojskach technicznych. W 1934 roku ożenił się z Wiesławą Stopczyk (1915–2004), z którą miał córkę Barbarę (urodzoną 1941 roku). Koniec lat 30. to także praca profesora w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie.

Okres II wojny światowej i lata okupacji to początkowo udział profesora jako sapera w obronie Modlina, a później, na polecenie władz konspiracyjnych, praca w byłym Państwowym Instytucie Geologicznym, udział w tajnym nauczaniu oraz działalność w Wydziale Geograficznym „Schronisko” Komendy Głównej Armii Krajowej, gdzie był kierownikiem pionu geologicznego. W czasie okupacji współpracował konspiracyjnie z grupą architektów i urbanistów przygotowujących plany rozwoju i rozbudowy Warszawy. Współpracę tę kontynuował w latach 1945–1946 jako Kierownik Pracowni Fizjograficznej Biura Odbudowy Stolicy, przyczyniając się między innymi do szybkiego uruchomienia warszawskich wodociągów, za co otrzymał Brązowy Krzyż Zasługi. W 1945 roku uzyskał habilitację na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego i objął kierownictwo Zakładu Geograficznego UW. W 1946 roku został profesorem Uniwersytetu Warszawskiego i do 1951 roku pełnił funkcję kierownika Katedry Geografii Fizycznej w ramach Instytutu Geograficznego. W latach 1948–1951 był prodziekanem, a w latach 1949–1950 zastępcą dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UW.

Lata 1951–1952 to czas pracy prof. Różyckiego nad podstawami organizacji nauki geologii w Polsce, między innymi z racji powierzenia mu funkcji organizatora Ośrodka Szkolenia Geologów w Warszawie. Jego działania doprowadziły do podpisania we wrześniu 1952 roku dekretu o utworzeniu Wydziału Geologii w Uniwersytecie Warszawskim, a w jego obrębie pierwszej w historii nauki światowej – Katedry Geologii Czwartorzędu, której objął kierownictwo. W latach 1952–1954, nie przerywając pracy w Uniwersytecie Warszawskim, Różycki był dyrektorem naczelnym Państwowego Instytutu Geologicznego, noszącego wówczas nazwę Instytutu Geologicznego i działającego w ramach świeżo utworzonego Centralnego Urzędu Geologii. W 1954 roku został mianowany profesorem zwyczajnym. Jako członek korespondent (od 1945) Towarzystwa Naukowego Warszawskiego po jego wchłonięciu (w 1952) przez Polską Akademię Nauk stał się jej członkiem korespondentem, a od 1965 roku – członkiem rzeczywistym.

W drugiej połowie lat 50. profesor Różycki stanął na czele Podkomisji Wypraw Polskiego Komitetu Międzynarodowego Roku Geofizycznego przy Prezydium PAN i aktywnie uczestniczył w przygotowywaniu wypraw, a następnie w samych wyprawach do Wietnamu (1956), na Spitsbergen (1958) i na Antarktydę (1958/1959).

Od początku lat 60. problematyka geologii czwartorzędu była głównym przedmiotem zainteresowań badawczych profesora. W 1961 roku, z racji odbywającego się w Polsce VI Kongresu INQUA przedstawił pełną syntezę czwartorzędu naszego kraju, rozwiniętą w latach późniejszych (1967, 1972) oraz sformułował, aktualne do dziś, zasady wyróżniania jednostek klimatostratygraficznych plejstocenu (1964). Jego badania nad zjawiskami lodowcowymi Spitsbergenu i Antarktydy oraz nad osadami lodowcowymi Polski a także nad problematyką lessową Europy, Azji i Ameryki Północnej przyniosły mu w latach 60. i 70. światowy rozgłos i uznanie w tych dziedzinach wiedzy.

W latach 1971–1975 Różycki, dzięki wnikliwej znajomości budowy geologicznej Wyżyny Małopolskiej i Niziny Mazowieckiej, kierował przygotowaniem wszechstronnej dokumentacji geologicznej dla funkcjonującej do dziś trasy Centralnej Magistrali Kolejowej łączącej Katowice i Kraków z Warszawą. Włączył się także (1975) do odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie przez opracowanie sytuacji geologiczno-geomorfologicznej cypla zamkowego i historii jego zagospodarowania oraz warunków posadowienia fundamentów Zamku.

Opracował także, wydane po jego śmierci, obszerne studium poświęcone 200-letnim dziejom nauk geologicznych w Warszawie (2002) oraz wydane w 2006 roku Dzieje Warszawy widziane okiem geologa.

Profesor Różycki był promotorem około 200 prac magisterskich w zakresie geomorfologii i geologii czwartorzędu oraz promotorem 26 rozpraw doktorskich. Pozostawił po sobie ogromny dorobek naukowy, wyrażający się liczbą ponad 250 publikacji i kilkuset opracowań archiwalnych, które długo będą służyć kolejnym pokoleniom geologów i geomorfologów. Za zasługi dla nauki został odznaczony między innymi Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski oraz wyróżniony Medalem Mikołaja Kopernika nadawanym przez Polską Akademię Nauk.

Profesor Stefan Zbigniew Różycki zmarł 16 września 1988 roku i został pochowany w rodzinnym grobie na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Badacz i uczony

Profesor Stefan Zbigniew Różycki zapisał się w światowej literaturze geologicznej przede wszystkim jako wybitny badacz zarówno okresu jurajskiego jak i okresu czwartorzędowego, a także obszarów polarnych.

Badania geologiczne, wyrażające się początkowo obserwacjami amatorskimi, rozpoczął już w czasie nauki w gimnazjum, podczas pobytu w Częstochowie, gdzie jego ojciec pracował w hucie. Były to samodzielne badania na Jasnej Górze i na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, a także w okolicach Buska i Szydłowca, które zyskały uznanie w oczach takich autorytetów jak Jan Lewiński, Roman Kozłowski i Jan Nowak. Podobne obserwacje prowadził w okolicach Warszawy po przeniesieniu się z rodziną do stolicy jeszcze w czasie nauki w gimnazjum i kontynuował je na studiach.

Cykl opracowań Różyckiego poświęconych okresowi jurajskiemu (200–145 mln lat temu) rozpoczyna notatka sprawozdawcza z prac nad stratygrafią utworów granicznych środkowej i górnej jury między Kłobuckiem i Rudnikami koło Częstochowy (1928), a także późniejsze (1929, 1930) sprawozdania z badań nad kelowejem Jury Krakowsko-Wieluńskiej oraz kajprem, retykiem, liasem i doggerem na arkuszu „Żarki” mapy 1:100 000. Kontynuacją tych działań były w tym czasie badania rozszerzone na utwory kredowe w okolicach Złotego Potoku koło Koniecpola (1937), Lelowa koło Szczekocin (1937, 1938), a także utwory jurajskie na północnym i wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich (1939).

Wymieniona tematyka badawcza była kontynuowana i rozwijana przez Różyckiego w czasie jego udziału w wyprawie na Spitsbergen (1934) w rejon fiordu Van Keulen. Wstępne wyniki poczynionych wówczas obserwacji zostały opublikowane w formie informacyjno-sprawozdawczej (1935, 1936), a główne rezultaty wykonanych wówczas prac badawczych zostały opracowane na podstawie materiałów terenowych, które przetrwały czas okupacji. Ich wydanie (1959) w formie obszernej monografii poświęconej geologii północno-zachodniej części Ziemi Torella na Spitsbergenie stanowiło jedno z poważniejszych osiągnięć badawczych w zakresie geologii obszarów polarnych. Zawarte w tym opracowaniu dane dotyczące stratygrafii i tektoniki alpejskiej utworów karbonu, permu oraz triasu, jury i kredy Ziemi Torella, w tym przekroje i mapy geologiczne wówczas opracowane, stanowią do dziś istotny materiał źródłowy wielokrotnie cytowany w literaturze światowej. Wyrazem uznania wspomnianych prac przez Norwegów było nadanie jednemu z tutejszych lodowców nazwy „Różyckibreen”. Kilkumiesięczny pobyt i badania terenowe prowadzone w czasie wymienionej wyprawy profesor Różycki opisał w formie zbeletryzowanych wspomnień zawartych w książce Wśród lodów i skał (1959).

Kontynuacją powojennych zainteresowań badawczych okresem jurajskim był szereg istotnych dla nauki opracowań Różyckiego poświęconych skałom krzemionkowym nad Pilicą i ich znaczeniu praktycznemu (1947), Rynchonellidom z jury Pasma Krakowsko-Częstochowskiego (1948), amonitom z doggeru obrzeżeń mezozoicznych Gór Świętokrzyskich (1955, 1956) czy też utworom liasu południowych Kujaw (1958). Najbardziej jednak istotną pozycją w tym względzie jest jego rozprawa habilitacyjna (1945) Baton, kelowej i oksford Jury Krakowsko-Częstochowskiej, która była gotowa do druku już w 1939 roku, lecz została odtworzona po wojnie, a w wersji rozszerzonej wydana dopiero w 1953 roku pod tytułem Górny dogger i dolny malm Jury Krakowsko-Częstochowskiej – wyróżniona Nagrodą Państwową II stopnia. Publikacja ta zawiera prezentację profilów oraz listy fauny batonu, keloweju i newizu Jury Krakowsko-Częstochowskiej od Kłobucka pod Częstochową do najbardziej na południe wysuniętych występowań jury w wierceniach przebijających nasunięcia karpackie na południe od Krakowa. Jest ona poszukiwaną pozycją wśród badaczy jury, nie tylko z uwagi na zawarty w niej niezmiernie bogaty materiał dokumentacyjny w zakresie opisywanych odsłonięć, profilów wierceń, licznych przekrojów oraz szczegółowych map geologicznych fragmentów badanego obszaru, lecz także z uwagi na niezwykle przystępną z metodycznego punktu widzenia formę prezentacji materiału dowodowego. Wyrazem uznania dla jurajskich prac Różyckiego było nadanie niektórym amonitom nazw gatunkowych od jego nazwiska (Paramelliceras różyckii Malinowska, Cadomites różyckii Kopik).

Tematykę badawczą w zakresie czwartorzędu (ostatnie 2 600 000 lat) otwiera pierwsza drukowana praca naukowa dotycząca materiałów źródłowych z otworów świdrowych okolic Warszawy opublikowana w Przewodniku geologicznym po Warszawie i okolicy wydanym pod redakcją Jana Samsonowicza (1927). Kontynuacją tej tematyki jest opracowanie dotyczące interglacjału żoliborskiego – eemskiego (1929), które później znacznie rozszerzone stało się podstawą jego promocji doktorskiej (1931). Rozpoznanie osadów tego interglacjału wiązało się z odtworzeniem przebiegu poglacjalnej formy rynnowej zachowanej na terenie zachodnich dzielnic Warszawy. Analogiczną formę rzeźby i wypełniające ją osady tego interglacjału oraz związane z młodszym zlodowaceniem opisał Różycki później na przykładzie stanowiska w Gołkowie na południe od Warszawy (1968).

Specjalną uwagę poświęcił prof. Różycki analizie sytuacji geologicznej i florystycznej osadów starszego (mazowieckiego) interglacjału. Osady jeziorne tego okresu międzylodowcowego, znane mu z Barkowic Mokrych nad Pilicą (1947) i szeregu innych stanowisk z rejonu północno-zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, a także odtworzone na tym obszarze kopalne doliny rzeczne z tego interglacjału, stały się podstawą sformułowania oryginalnego poglądu o cykliczności ówczesnych procesów erozyjno-akumulacyjnych oraz zmienności klimatycznej tego okresu ocieplenia (1961, 1964). Wiele uwagi poświęcił też zagadnieniom analizy geochronologicznej iłów warwowych z rejonu Sochaczewa i Warszawy (1934), problematyce zjawisk krasowych w rejonie Opoczna i Starachowic, w tym warunkom powstawania form „krasu zakrytego” (1946, 1950), a także strefowości rzeźby i zjawiskom peryglacjalnym na Ziemi Torella na Spitsbergenie (1957).

Jednym z najważniejszych problemów badawczych czwartorzędu podejmowanych przez prof. Różyckiego były zagadnienia stratygrafii plejstocenu i ówczesnej paleogeografii obszaru Polski. Wyniki swoich prac w tym zakresie przedstawił na VI Kongresie INQUA (1961) w wygłoszonym referacie Paleogeografia plejstocenu Polski oraz w drugiej części przewodnika tego kongresu pt. Middle Poland. Zarówno jego wystąpienie, jak i opracowanie zawarte w przewodniku walnie przyczyniło się do umocnienia światowej pozycji polskich badań czwartorzędu i szkoły profesora Różyckiego wśród geologów i geografów. Znacznie rozszerzone wersje polskojęzyczne tych opracowań ukazały się drukiem jako kolejne wersje monografii Plejstocen Polski Środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie (1967, 1972) z których pierwsza została wyróżniona w 1968 roku Nagrodą Państwową I stopnia. W monografiach tych została zawarta pierwsza pełna dokumentacja upoważniająca do wyróżniania w plejstocenie naszego kraju czterech zlodowaceń skandynawskich (najstarszego – Narwi, południowopolskiego, środkowopolskiego i ostatniego – Wisły) oddzielonych trzema interglacjałami (kromerskim, mazowieckim i eemskim) w nawiązaniu do wcześniej opublikowanych przez profesora (1964) zasad kreowania i wyróżniania jednostek klimatostratygraficznego podziału plejstocenu.

W późniejszych latach (1978, 1980) widział Różycki możliwość podziału zlodowacenia południowopolskiego na zlodowacenia Nidy i Sanu, oddzielone interglacjałem małopolskim oraz podziału zlodowacenia środkowopolskiego na zlodowacenie Odry i Warty, oddzielone interglacjałem lubelskim.

Ważnym dla nauki światowej przedmiotem zainteresowań badawczych Różyckiego były też zagadnienia dotyczące dynamicznego uławicenia glin zwałowych (lodowcowych) i procesów zachodzących w dolnej części moren lądolodów czwartorzędowych (1970), warunków powstawania moren egzaracyjnych z materiału lokalnego na Wyżynie Małopolskiej (1975, 1978), a także zagadnienia genezy i warunków akumulacji lessu (1976, 1986, pośmiertnie 1991). Na szczególne podkreślenie zasługuje podjęcie przez niego tej ostatniej problematyki, sięgającej w pewnym stopniu do lat jego wczesnej młodości spędzonej na obszarze lessowym Ukrainy oraz nawiązującej do obserwacji poczynionych również na obszarze Polski, a przede wszystkim Bułgarii, północnej Ameryki oraz centralnej, południowej i wschodniej Azji. Obserwacje te oraz analiza bogatej literatury (zwłaszcza trudno dostępnych, starszych pozycji rosyjskojęzycznych) stały się dla Różyckiego podstawą opinii, że powstawanie eoliczne lessu związane jest nie tylko ze środowiskiem peryglacjalnym, ale także z tworzeniem lessu na obszarze niektórych pustyń w klimacie ciepłym. Wykazał także, że plejstoceńska akumulacja pyłu lessowego odbywała się przy udziale wiatrów przenoszących ten pył zarówno z większej odległości jak i porywających go z najbliższego sąsiedztwa.

Profesor Różycki jest autorem lub współautorem wielu dziesiątków map geologicznych i geomorfologicznych różnych obszarów Polski, z których największe znaczenie – z uwagi na łatwą dostępność – posiada 5 arkuszy (Lublin, Gdańsk, Kraków, Łódź i Szczecin) Przeglądowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:300 tys. Jest także autorem pełnej uroku opowieści książkowej Geolog detektywem – Na tropach ludzi, kultur i sztuki (1979) traktującej o tym, co geolog może wnieść do badań dziejów kultury materialnej. Jest ona dowodem jego wielkiej pasji badawczej jako naukowca oraz wskazującej na wielki talent pisarski. Niezwykle ważnym autobiograficznym podsumowaniem działalności naukowej i dydaktycznej profesora jest publikacja Jak powstawał mój warsztat naukowy? (1985), którą miałem przyjemność otrzymać z dedykacją Jak powstawał profesor. Zawarte w niej fakty i przemyślenia są drogowskazem dla tych wszystkich badaczy, którzy mają okazję skupiać wokół siebie grono uczniów i współpracowników czerpiących z wiedzy i doświadczenia mistrza.

Organizator życia naukowego

Profesor Różycki już podczas studiów działał aktywnie w Kole Przyrodników na Uniwersytecie Warszawskim, w tym w latach 1929–1930 jako przewodniczący tego Koła. W jego ramach organizował zarówno krótkie wycieczki w okolice Warszawy, jak i dłuższe, nawet miesięczne, w których oprócz geologów i geografów brali udział botanicy, zoologowie, a nawet historycy, z których wielu zostało później profesorami.

Gdy w 1933 roku wyłonił się projekt polskiej wyprawy naukowej na Spitsbergen. Różycki wspólnie z Stefanem Bernardzikiewiczem i Stanisławem Siedleckim zajął się przygotowaniem naukowym i organizacyjnym tej wyprawy. W ramach przygotowań zorganizował wyjazd zimowy w Tatry celem nabrania doświadczenia w prowadzeniu badań geologicznych w trudnych warunkach klimatycznych.

Po wojnie Różycki aktywnie włączył się w odbudowę Warszawy, pełniąc obowiązki kierownika Pracowni Fizjograficznej utworzonej przy Biurze Odbudowy Stolicy (1945–1946). Równie aktywnie włączył się na rzecz rozwoju nauki i organizacji dydaktyki w Uniwersytecie Warszawskim. Po uzyskaniu habilitacji (1945) objął kierownictwo Zakładu Geograficznego UW, przystępując do organizacji tej placówki od podstaw. W 1949 roku wraz ze swoją żoną Wiesławą utworzył pracownię fizjografii urbanistycznej działającą do 1952 roku, początkowo w Zakładzie Geograficznym, a potem w Katedrze Geografii Fizycznej. Profesor współpracował z Wojewódzką Komisją Planowania Gospodarczego i Wojewódzką Radą Narodową, od 1951 roku był rzeczoznawcą w Pracowni Fizjograficznej przy Centralnym Biurze Projektów i Studiów ZOR, a następnie w Przedsiębiorstwie Geologicznym i Fizjograficzno-Geodezyjnym GEOPROJEKT. Był jednym z uczestników prac Głównego Urzędu Planowania Przestrzennego. Zainicjował wykonanie wielu opracowań fizjograficznych dla miast Mazowsza: Płońska, Makowa, Różana.

W zakresie geograficznej dydaktyki uniwersyteckiej Różycki wprowadził wiele interesujących i nowych metodycznie zajęć ze studentami. Należały do nich pierwsze w owym czasie kursy terenowe (Mochty, Zakroczym) i kompleksowe opracowania regionalne, wykonywane w ramach ćwiczeń lub tzw. praktikum. Wielokrotnie prowadził wykłady dla nauczycieli na kursach organizowanych przez Ministerstwo Oświaty. Był redaktorem Wydawnictw Geograficznych PZWS (19461948), członkiem redakcji „Geografia w Szkole” (1947–1949) oraz uczestniczył w pracach Komisji Programowej i Komisji Oceny Książek i Podręczników przy Departamencie Nauki w Ministerstwie Oświaty (1946–1948). Miał również istotny wkład w odrodzenie i rozwój Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, którego był wiceprezesem w latach 1945–1951. W latach 1948–1951 pełnił obowiązki Prodziekana, a w okresie 1949–1950 zastępował Dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UW.

W ramach działalności na rzecz gospodarki kontynuował w tym czasie (rozpoczęte przed wojną) badania poszukiwawcze złóż rud żelaza. Wykonał opracowanie złóż iłów warwowych dla cegielni „Zielonka”, cegielni w Mochtach i na Równinie Błońskiej. Uczestniczył w opracowaniu wstępnej dokumentacji dla cementowni „Wiek II” oraz w ocenie złóż kamieni budowlanych Jury Polskiej.

Od 1951 roku prof. Różycki przystąpił do szeroko zakrojonej działalności nad opracowaniem podstaw organizacji geologii w Polsce, wchodząc w skład pięcioosobowej Komisji powołanej do realizacji Uchwały Prezydium Rządu. Między innymi pełnił funkcję organizatora Ośrodka Szkolenia Geologów w Warszawie i przygotował założenia dla przeznaczonego dla niego gmachu geologii. Wielokierunkowe prace organizacyjne w tym zakresie doprowadziły we wrześniu 1952 roku do podpisania Dekretu Ministra Szkolnictwa Wyższego o utworzeniu Wydziału Geologii na Uniwersytecie Warszawskim. W tym też roku objął pierwszą w historii nauki polskiej, a nawet światowej – Katedrę Geologii Czwartorzędu, którą zorganizował na Wydziale Geologii UW i kierował nią aż do końca jej istnienia (1968).

W latach 1952–1954 Różycki był dyrektorem naczelnym w Instytucie Geologicznym CUG, pracując jednocześnie w Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie zajmował się opracowywaniem programu prac badawczo-poszukiwawczych uwzględniających w coraz większym stopniu Niż Polski, nad wdrożeniem nowych zasad szczegółowego zdjęcia geologicznego Polski oraz prawidłową oceną złóż. Na okres ten przypadało między innymi zapoczątkowanie poszukiwań siarki w rejonie Tarnobrzega. W latach 1954–1957 jako członek Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej pełnił funkcje opiniodawcze kadr naukowych. Czynił też starania o utworzenie Zakładu (obecnie Instytutu) Nauk Geologicznych PAN, a po jego powołaniu (1956) zorganizował i kierował tam Pracownią (później Zakładem) Geologii Czwartorzędu.

W ramach zajęć dydaktycznych na Wydziale Geologii UW, przy udziale pracowników Zakładu Nauk Geologicznych PAN, wprowadzał nowe metody i eksperymenty badawcze, a także stale doskonalił i rozwijał prowadzone wykłady i ćwiczenia oraz wspólne seminaria i zebrania naukowe. Wśród nich wymienić należy między innymi próbę odtworzenia procesu formowania rzeźby polodowcowej określoną w skrócie jako tzw. eksperyment geomorfologiczny polegający na badaniu wytapiających się brył lodu poprzekładanych i obłożonych materiałem piaszczysto-żwirowym oraz powstających przy tej okazji „mini form rzeźby glacjalnej” (1958). Innym sposobem odtworzenia, tym razem rzeźby fluwialnej (rzecznej), było tworzenie w specjalnym basenie wypełnionym piaskiem przepływu wodnego modelującego poszczególne elementy tej rzeźby. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku „sztucznie” utworzone formy rzeźby były odwzorowywane w formie obrazu hipsometrycznego. Z kolei obraz hipsometryczny odczytywany z map topograficznych był rekonstruowany plastycznie przy użyciu materiału gliniastego.

W drugiej połowie lat 50., gdy w związku z Międzynarodowym Rokiem Geofizycznym zaistniała możliwość ponownej organizacji wypraw polarnych, prof. Różycki wystąpił z programem wznowienia tych wypraw oraz zorganizowania wypraw tropikalnych i stanął na czele Podkomisji Wypraw Polskiego Komitetu Międzynarodowego Roku Geofizycznego przy Prezydium PAN. Aktywnie uczestniczył w przygotowaniu wypraw, a następnie w samych wyprawach do Wietnamu (1956), na Spitsbergen (1958) i na Antarktydę (1958, 1959). Celem wyprawy wietnamskiej był rekonesans w związku z projektem utworzenia w Cha-Pa i w Phu-Lien polskiej stacji naukowej z programem rozszerzonym na wiele dziedzin nauk przyrodniczych. Na Spitsbergenie celem prac było głównie porównanie w rejonie fiordu Van Keulen stanu lodowców po 24 latach, od wcześniejszego pobytu tam profesora, i tym samym odtworzenie przebiegu ich zaniku oraz akumulacji glacjalnej. Na Antarktydzie profesorowi przypadł zaszczyt podniesienia polskiej flagi w Oazie Bungera oraz nadania tamtejszej stacji imienia prof. Antoniego B. Dobrowolskiego. Badania tam przeprowadzone pozwoliły Różyckiemu wykazać dwukrotne zmiany położenia czoła lądolodu antarktycznego w młodszym plejstocenie oraz powiązanie młodszej transgresji morskiej z holoceńskim optimum klimatycznym. Za organizację tych wypraw prof. Różycki został w 1962 roku odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a za zasługi w kształtowaniu kontaktów między Polską a Wietnamem otrzymał wietnamski Order Pracy I klasy.

W latach 1954–1957 Różycki był członkiem Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej do spraw rozwoju kadr naukowych. W 1964 roku zainicjował utworzenie Komitetu Badań Czwartorzędu PAN, którego był pierwszym przewodniczącym. Aktywnie uczestniczył w kongresach INQUA w Madrycie (1957), Warszawie (1961), Denver (1965) i Paryżu (1969). Na zaproszenie archeologów indyjskich uczestniczył w wyprawie na przedpole Himalajów (1967), a na zaproszenie geologów francuskich brał udział w wyprawie naukowej na Saharę (1970), której rezultatem było odkrycie śladów ordowickiego zlodowacenia kontynentu afrykańskiego.

W latach 1971–1975 Różycki zorganizował na Wydziale Geologii UW prawie 70-osobowy Zespół do Spraw Opracowania Warunków Geologicznych Trasy Centralnej Magistrali Kolejowej. Pod jego kierownictwem w zespole tym pracowali specjaliści w zakresie geologii czwartorzędu, geologii inżynierskiej i geotechniki, a także hydrogeologii i geodezji, służąc swą wiedzą w zakresie wyboru optymalnego wariantu wyboru trasy CMK. Powstało wówczas szczegółowe zdjęcie geologiczne trasy tej magistrali w skali 1:10 tys., a także wiele opracowań specjalistycznych dotyczących budowy geologicznej jej przepraw mostowych, przekopów czy też formowanych nasypów kolejowych. Wyrazem uznania dla tych prac było nadanie pracownikom UW przez Ministra Komunikacji kilku medali „Budowniczym Centralnej Magistrali Kolejowej”.

Profesor Różycki był też autorem rozdziału Geologia inżynierska w Podręczniku inżynierii (1949) wydanym przez oficynę Trzaska, Evert i Michalski w Warszawie oraz współautorem (z Leszkiem Lindnerem i Leszkiem Marksem) kilku rozdziałów w podręczniku akademickim Czwartorzęd: osady, metody badań, stratygrafia (1992) wydanym pod redakcją Lindnera przez Polską Agencję Ekologiczną.

Warszawianin

Profesor Różycki w większości swych poczynań naukowych i organizacyjnych był ściśle związany z Warszawą. Jego pierwsze, samodzielnie zebrane materiały źródłowe z otworów świdrowych okolic Warszawy znalazły się w Przewodniku geologicznym po Warszawie i okolicy wydanym pod redakcją prof. Jana Samsonowicza (1927). Wspólnie z prof. Janem Lewińskim opublikował dwa przekroje geologiczne przez Warszawę (1929), także rozprawa doktorska (1931) poświęcona interglacjałowi żoliborskiemu, oparta była na materiałach zebranych głównie na obszarze Żoliborza – dzielnicy Warszawy.

Istotną pozycją w tym dziale dorobku profesora jest także opracowany wspólnie ze Zbigniewem Sujkowskim Atlas Geologia Warszawy (1937) będący jak na owe czasy dziełem unikatowym w skali europejskiej. Poza tekstem objaśniającym do map geologicznych i 4 przekrojów geologicznych przez Warszawę zawierał on trzy mapy geologiczne, z których jedna (A) ukazywała geologię powierzchni terenu, druga (B) sytuację geologiczną na głębokości 5 m, a trzecia (C) tę sytuację na głębokości 10 m od powierzchni. Ponadto zawierał on mapę górnej powierzchni iłów pstrych pliocenu oraz rozmieszczenia dawnych glinianek i stawów na obszarze Warszawy. Warto zaznaczyć, że Atlas ten został wydany przez Dyrekcję Wodociągów i Kanalizacji m.st. Warszawy.

Wyrazem zainteresowań uczonego Warszawą jest też wiele archiwalnych opracowań tekstowych i map fizjograficznych do planu odbudowy Warszawy; dotyczących hipsometrii, geologii, hydrogeologii i geomorfologii – opracowanych przez Różyckiego konspiracyjnie w czasie okupacji (1941), a także późniejsze mapy warstwy suchej i klasyfikacji warunków zabudowy terenu m.st. Warszawy na podstawie danych geologicznych opracowanych przez niego i przy jego udziale (1945) w ramach Pracowni Fizjograficznej Biura Odbudowy Stolicy.

W tym miejscu nie sposób jest pominąć roli prof. Różyckiego w odbudowie systemu nauczania geografii, a potem geologii w powojennej historii Uniwersytetu Warszawskiego. Po powołaniu go na stanowisko kierownika Zakładu Geograficznego UW (1945) wspólnie z prof. Stanisławem Leszczyckim rozpoczął starania połączenia tego Zakładu i Zakładu Antropogeografii w uniwersytecki Instytut Geograficzny i pozyskania budynku dla tego Instytutu oraz innych instytucji geograficznych. W 1951 roku Różycki został powołany przez Prezydium Rządu na organizatora Wydziału Geologii (Ośrodka Szkolenia Geologów) w Uniwersytecie Warszawskim. W pierwszym etapie pracy wraz z zespołem opracował projekt nowego programu studiów, a w drugim etapie przystąpił do pozyskania profesorów i personelu z ośrodków uniwersyteckich w Toruniu, Poznaniu i Lublinie. W następnym roku 1952 (1 października) został podpisany przez Adama Rapackiego, ówczesnego ministra szkolnictwa wyższego, dekret o utworzeniu Wydziału Geologii na Uniwersytecie Warszawskim a 8 października tego roku – organizator przekazał Wydział mianowanemu już w zwykłym trybie pierwszemu dziekanowi Wydziału – prof. Edwardowi Passendorferowi. Profesor Różycki został powołany na kierownika Katedry Geologii Czwartorzędu w tym Wydziale.

Kontynuacją bliskich związków Różyckiego z Warszawą były zbierane przez niego materiały do opracowania 200 lat dziejów nauk geologicznych w Warszawie wydanego w 2002 roku1 przy udziale Tadeusza Wysoczańskiego i przygotowaniu do druku przez Zbigniewa Wójcika. W opracowaniu tym Różycki na podstawie wszystkich dostępnych rodzajów źródeł historycznych przedstawił obraz narastania oraz rozwoju poglądów geologicznych w ośrodku warszawskim. Właściwa historia nauk geologicznych jest tu poprzedzona rozważaniami na temat uwarunkowań wynikających z odsłaniających się w tej części Mazowsza iłów pstrych (plioceńskich) stanowiących surowiec do wyrobu cegieł dla najstarszych budowli warszawskich już w XIII wieku. Opis tych iłów początkowo określanych jako glinki jest pierwszą zapisaną wiadomością geologiczną z terenu Warszawy zawartą przez Wojciecha Tylkowskiego w Physica curiosa napisanej w 1672 roku. Dalsze strony tego opracowania zawierają informacje o tworzeniu zbiorów przyrodniczych, w tym kolekcji minerałów w czasach Jana Kazimierza oraz znaczącej roli w tym zakresie królów z dynastii Wazów, a szczególnie Władysława IV przyczyniającego się do założenia drukarni (1625) i księgarni. Osobne strony poświęcone są zainteresowaniu mineralogią w dobie stanisławowskiej (po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta), a także ówczesnemu tworzeniu na terenie Warszawy Towarzystw Naukowych (1767, 1777) oraz Komisji Górniczej (1782).

W dalszej części tego niezwykle interesującego opracowania mamy rozdziały poświęcone czasom Księstwa Warszawskiego, w tym mineralogii i geologii na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim i w Towarzystwie Przyjaciół Nauk oraz o Szkole Akademiczno-Górniczej w Kielcach i Warszawie ze szczególnym uwypukleniem roli Stanisława Staszica, Georga Gottlieba Puscha (Pusza), a także Ludwika Zeuschnera (Zejsznera) dla początków polskiej geologii. Znajdujemy tu także informacje o czasach funkcjonowania Szkoły Głównej i narodzinach pozytywizmu oraz obszerne rozdziały poświęcone opisowi walki o zorganizowanie polskich placówek geologicznych pod koniec XIX wieku i zawiązkom zakładów geologicznych na Uniwersytecie Warszawskim w czasie I wojny światowej. Opracowanie kończy opis pierwszych lat (1915–1917) działalności Zakładów Nauk Geologicznych na Uniwersytecie Warszawskim, w tym czynnego udziału profesorów Stanisława Józefa Thugutta (późniejszego rektora UW) i Jana Lewińskiego (pierwszego dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego) w początkowym okresie organizacyjnym Uniwersytetu.

Ostatnią publikacją prof. Różyckiego – wydaną już po jego śmierci – są fragmenty niedokończonego dzieła pt. Dzieje Warszawy widziane okiem geologa wydane na podstawie zachowanych fragmentów tekstu i ilustracji dzięki wydatnej pomocy córki profesora pani mgr Barbary Różyckiej-Zaryckiej2. Już pierwsze zdania tej publikacji: „Warszawa jest miastem, które daje się lubić, a może nawet kochać. I to miłością trwałą bez względu na to, gdzie los zaniesie człowieka” dowodzą stosunku Różyckiego do naszego miasta. Zawarte w niej, wykreślone ręką profesora ilustracje dotyczące archiwalnych i autorsko opracowanych map, przekrojów, szkiców lokalizacyjnych i panoram poszczególnych fragmentów Warszawy i jej budowli, a także opis poszczególnych części miasta w zależności od pierwotnej sytuacji geomorfologicznej i budowy geologicznej, czynią z tej publikacji frapujący materiał poznawczy. Ma ona ogromne znaczenie dla badaczy zajmujących się nie tylko geologią Warszawy, lecz także jej historią materialną, urbanistyką i planowaniem przestrzennym.

Autor tego tekstu w latach 1963–1988 miał szczęście i zaszczyt być magistrantem i doktorantem prof. Stefana Zbigniewa Różyckiego, a po uzyskaniu habilitacji i tytułu profesora jego bliskim współpracownikiem, pełniącym z inicjatywy prof. Różyckiego funkcję kierownika Zakładu Geologii Czwartorzędu Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1976–2009.

Wybrana literatura

 

Baraniecka M. D., Marcinkiewicz A., Michalska Z., Stefan Zbigniew Różycki, „Studia Geologica Polonica” 1977, t. LII, s. 6–35 (praca otwiera zbiór publikacji wydanych na 70-lecie urodzin Różyckiego i zawiera wykaz jego publikacji do 1977 roku).

Birkenmajer K., Lindner L., Stefan Zbigniew Różycki (1906–1988) an eminent Polish Polar geologist, „Polish Polar Research” 1989, t. X, nr 1, s. 105–110 (praca zawiera wykaz publikacji polarnych Różyckiego).

Lindner L., Stefan Zbigniew Różycki (1906–1988), „Annales Societatis Geologorum Poloniae” 1989, t. LIX, s. 355–543 (praca zawiera wykaz publikacji Różyckiego po 1977 roku).

Marks L., Stefan Zbigniew Różycki (1906–1988), „Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego” 2006, t. CDXIX, s. 7–18 (praca otwiera zbiór publikacji wydanych w setną rocznicę urodzin Różyckiego).

Smolska E., Stefan Zbigniew Różycki (1906–1988), „Prace i Studia Geograficzne” 2008, t. XL, s. 175–194 (praca zawiera wykaz ważniejszych publikacji i opracowań archiwalnych Różyckiego).

1„Analecta. Studia i materiały z dziejów nauki” 2002, t. XI, nr 1–2, s. 59–139.

2„Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego” 2006, nr 419, s. 69–136.