Helena Rasiowa
Urodzona 23 VI 1917 w Wiedniu. Studia w Wyższej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina, następnie w czasie okupacji na tajnym UW. Asystent na UW (1946), doktorat (1950), habilitacja (1956), profesor (1957). Kierownik Studium Eksternistycznego Matematyki UW (1955–1958), kierownik Katedry Podstaw Matematyki UW (1964–1970), kierownik Zakładu Logiki Matematycznej UW (od 1970). Przez 15 lat dziekan Wydziału Matematyki i Fizyki (potem: Wydział Matematyki i Mechaniki UW).
Matematyczka, spadkobierczyni polskiej szkoły logicznej; badania nad logikami: pozytywną, minimalną, intuicjonistyczną, wielowartościową Posta, logikami z negacjami o rozmaitych własnościach, modalnymi i implikacyjnymi.
Członek Towarzystwa Matematycznego Warszawskiego (prezes 1957–1958 i 1963–1964). Pracownik Instytutu Matematycznego PAN (1953–1963).
Zmarła 7 VIII 1994 w Warszawie.
Axiomatisation d’un système partiel de la théorie de la déduction, 1946; (z Romanem Sikorskim) The Mathematics of Metamathematics, Warszawa 1963, Wstęp do matematyki współczesnej, Warszawa 1968; Algebraic Approach to Non Classical Logics, Warszawa-Amsterdam-Nowy Jork-Londyn 1974.
J. M. Font, On the contributions of Helena Rasiowa to mathematical logic, „Multiple-Valued Logic” 1999, nr 4; E. Orłowska, A. Skowron, In Memoriam Helena Rasiowa, „Studia Logica” 1995, Vol. LIV, nr 1.
Helena Rasiowa była spadkobierczynią i kontynuatorką polskiej szkoły logicznej, rozsławionej w okresie międzywojennym przez uczonych tej miary, co Jan Łukasiewicz, Stanisław Leśniewski, Kazimierz Ajdukiewicz i Alfred Tarski. Rezultaty badań naukowych Rasiowej zostały powszechnie uznane za trwały i cenny wkład w naukę światową i wywierają duży wpływ na rozwój naukowy i zainteresowania kolejnych pokoleń logików, matematyków i informatyków.
Helena Rasiowa urodziła się 23 czerwca 1917 roku w Wiedniu. W 1919 roku jej rodzina przeniosła się z Wiednia do Warszawy, gdzie ojciec Wiesław Józef Gozdawa-Bączalski otrzymał wysokie stanowisko w administracji kolejowej. Helena ukończyła ośmioklasowe Gimnazjum im. Anieli Wereckiej w Warszawie. W latach szkolnych oraz po maturze studiowała w klasie fortepianu w Wyższej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina. W 1936 roku wyszła za mąż. Miała dwoje dzieci: córkę Krystynę i syna Zbigniewa. W roku akademickim 1938/1939 rozpoczęła studia matematyczne na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego (UW).
Wybuch wojny w 1939 roku przerwał studia. Po dwóch latach Helena Rasiowa nawiązała kontakt z profesorami matematyki i fizyki UW i wznowiła studia w tajnym Uniwersytecie Warszawskim, w okupowanej przez Niemców Warszawie. Do lipca 1944 roku zdała wszystkie obowiązujące egzaminy i napisała pracę magisterską z logiki matematycznej pod kierunkiem Jana Łukasiewicza. Niestety rękopis tej pracy spalił się w czasie powstania warszawskiego. Helena Rasiowa wraz z matką cudem ocalała, spędzając wiele dni w piwnicy pod gruzami zniszczonego przez bombardowania domu. Po zakończeniu wojny napisała po raz drugi pracę magisterską i w 1945 roku ukończyła studia w UW, otrzymując tytuł magistra matematyki. Od września 1945 do listopada 1946 pracowała w Gimnazjum i Liceum im. Górskiego w Warszawie, odbywając jednocześnie studia doktoranckie przy Katedrze Filozofii Matematyki, kierowanej przez Andrzeja Mostowskiego. 1 listopada 1946 roku rozpoczęła pracę jako asystent w UW, gdzie pracowała niemal do ostatnich dni swego życia. Uzyskiwała stopnie i tytuły naukowe oraz obejmowała kolejno wszystkie stanowiska akademickie od asystenta, adiunkta i docenta do profesora nadzwyczajnego i zwyczajnego. Jej pierwsze publikacje naukowe Axiomatisation dun système partiel de la théorie de la déduction oraz Sur certaines matrices logiques ukazały się już w 1947 roku. W 1950 roku uzyskała stopień doktora nauk matematyczno-przyrodniczych, promotorem jej pracy doktorskiej Algebraic treatment of the functional calculi of Lewis and Heyting był Andrzej Mostowski. Stopień naukowy doktora nauk matematycznych, odpowiadający obecnemu doktorowi habilitowanemu, uzyskała w 1956 roku po zatwierdzeniu go przez Centralną Komisję Kwalifikacyjną, na podstawie dwuczęściowej rozprawy Algebraic models of axiomatic theories i Constructive theories. W tym czasie była już autorką lub współautorką około 20 prac. W 1957 roku roku Centralna Komisja Kwalifikacyjna nadała jej tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego, a w 1967 roku Rada Państwa – tytuł profesora zwyczajnego. Od 1 kwietnia 1954 do 31 sierpnia 1963 pracowała na drugim etacie w Instytucie Matematycznym PAN.
Helena Rasiowa poświęciła swe życie badaniom naukowym, jednak widziała również potrzebę konstruktywnego działania na rzecz dobrego funkcjonowania i organizacji środowiska naukowego. Stąd też z zaangażowaniem pełniła wiele ważnych dla życia naukowego i akademickiego funkcji. Była kierownikiem Studium Eksternistycznego Matematyki UW (1955–1958), kierownikiem Katedry Podstaw Matematyki UW (1964–1970), kierownikiem Zakładu Logiki Matematycznej UW (1970 – niemal do końca życia). Przez piętnaście lat była dziekanem najpierw Wydziału Matematyki i Fizyki, a potem, po zmianie nazwy, Wydziału Matematyki i Mechaniki UW. Była delegatem Rady Wydziału do Senatu UW, sekretarzem naukowym Komitetu Nauk Matematycznych PAN (1961–1968), a następnie członkiem Prezydium tego Komitetu, członkiem Zespołu Rzeczoznawców Matematyki przy Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego (1970–1972), przewodniczącą Zespołu Rzeczoznawców Matematyki dla Wyższych Szkół Nauczycielskich (1968–1972). W Polskim Towarzystwie Matematycznym była członkiem Zarządu Oddziału Warszawskiego do spraw popularyzacji matematyki i dokształcania nauczycieli, dwukrotnie była prezesem Oddziału Warszawskiego (1957–1958, 1963–1964), a także sekretarzem Towarzystwa (1955–1956) i jego wiceprezesem (1958). W Association for Symbolic Logic była członkiem Rady (1958–1960) oraz członkiem Komitetu Wykonawczego na Europę (1972–1974). W 1972 roku była asesorem w Division of Logic, Methodology and Philosophy of Science of the International Union of History and Philosophy of Science. Przez wiele lat pełniła funkcję przewodniczącej Rady Naukowej Centrum Obliczeniowego PAN, a następnie Instytutu Podstaw Informatyki PAN.
Przy aktywnym udziale Heleny Rasiowej w latach 1980–1981 zostały podjęte starania o reaktywowanie Polskiego Towarzystwa Logicznego, założonego z inicjatywy Jana Łukasiewicza i Alfreda Tarskiego w 1936 roku, w związku z wielkim rozwojem logiki w Polsce międzywojennej. PTL było drugą tego typu organizacją na świecie, po Association for Symbolic Logic w Stanach Zjednoczonych. Ostatecznie starania zakończyły się sukcesem dopiero w 1991 roku. W roku 2013 Polskie Towarzystwo Logiki i Filozofii Nauki liczyło ponad 210 członków, wśród nich byli również członkowie zagraniczni.
Głównym przedmiotem badań Heleny Rasiowej była logika algebraiczna. Poszukiwanie związków między systemami algebraicznymi a systemami logicznymi zapoczątkowane zostało pracami George’a Boole’a i jego następców. Doprowadziły one do wypracowania pojęcia algebry Boole’a i ustalenia jej związków z klasycznym rachunkiem zdań. Bardzo istotnym elementem w rozwoju algebraicznych metod badania systemów logicznych była, wprowadzona przez Adolfa Lindenbauma i Alfreda Tarskiego, konstrukcja algebr, których elementami są klasy równoważności generowane przez formuły. Druga bardzo ważna idea z tego zakresu, którą zapoczątkowały prace Jana Łukasiewicza i Emila Posta, to traktowanie formuł jako funkcji algebraicznych nad pewnymi algebrami. Metody algebraiczne w badaniach logiki intuicjonistycznej i logik modalnych zapoczątkowali Marshall Stone, Alfred Tarski i John C. C. McKinsey. Helena Rasiowa włączyła się aktywnie w ten nurt badań i znacząco przyczyniła się do jego rozwinięcia.
Pierwsza monografia Heleny Rasiowej The Mathematics of Metamathematics1, wspólna z Romanem Sikorskim, zawiera systematyczny i wyczerpujący przegląd rezultatów dotyczących algebr rachunków logicznych. Przedstawiona w niej została ogólna teoria algebraizacji logik i w ramach tej teorii podano algebraiczne systemy dla logiki klasycznej, intuicjonistycznej, modalnej i pozytywnej. Książka koncentruje się na twierdzeniach metalogicznych, dotyczących rachunków predykatów wymienionych logik i na badaniu elementarnych teorii sformalizowanych, opartych na tych logikach. Od tego czasu wielu logików i matematyków na świecie zaczęło stosować analogiczne metody algebraiczne do badania systemów logicznych. Warto tu przytoczyć słowa Melvina Fittinga2: „[byłem] oczarowany ideami, które pojawiły się w monografii. To podejście do stosowania algebry, do uzyskiwania znanych wyników w logice klasycznej a potem, przez zastosowanie podobnych technik do logik nieklasycznych, do dowodzenia nowych wyników – to wszystko wydawało się być magią. Głębokie wyniki pojawiały się bez wysiłku... Czy mógłby ktoś po przeczytaniu tej książki nie być pod jej wrażeniem?” [...] „Słyszałem kiedyś, jak Dana Scott «krytykował» książkę Mathematics of Metamathematics, za to, że algebraiczne podejście do logiki nie zostało rozszerzone do teorii mnogości. Jeśli byłoby to zrobione, to metoda forsingu byłaby odkryta wiele lat wcześniej niż to faktycznie nastąpiło. W istocie nie jest to «krytyka», lecz hołd”.
Kolejna monografia Heleny Rasiowej Algebraic Approach to Non Classical Logics3 zawiera algebraiczne teorie dla szerokiej klasy logik nieklasycznych. Obejmuje ona logiki implikacyjne, logikę pozytywną, logiki z negacjami o rozmaitych własnościach, logikę minimalną, logikę intuicjonistyczną, logiki modalne, wielowartościową logikę Posta. Celem książki było wyodrębnienie możliwie szerokiej klasy logik, dla której daje się sformułować ogólną teorię algebraiczną, pozwalającą na dowodzenie istotnych twierdzeń o logikach z tej klasy dla całej klasy jednocześnie, a nie – jak było dotychczas – oddzielnie dla każdej z tych logik.
W ciągu ostatnich dwóch lat życia Helena Rasiowa, nie poddając się ciężkiej chorobie, pracowała intensywnie nad trzecią monografią Algebraic Models of Non-classical First Order Logics4; przygotowała osiem rozdziałów tej książki.
Ponadto Rasiowa jest autorką przeszło stu prac naukowych i podręcznika akademickiego Wstęp do matematyki współczesnej5, cieszącego się do dziś popularnością w wielu krajach. Na jej pracach i monografiach wykształciły się całe pokolenia logików.
Helena Rasiowa ma ogromne zasługi dla rozwoju badań nad zastosowaniami logiki matematycznej w informatyce i sztucznej inteligencji. Już we wczesnych latach 60., znacznie wcześniej niż inni matematycy jej pokolenia, doceniła inspirację, jaką dla logiki może stanowić informatyka, a także zwracała uwagę na konieczność badań nad logicznymi aspektami informatyki oraz sztucznej inteligencji, czynnie uczestniczyła w ich rozwoju, i podkreślała ich znaczenie dla dalszego rozwoju tych dziedzin. Zdawała sobie sprawę z tego, że wiele problemów naukowych, badanych w informatyce teoretycznej, może być rozwiązanych metodami wypracowanymi w logice. Helena Rasiowa inspirowała i prowadziła intensywne oraz owocne badania nad logikami programów, nad metodami wnioskowania przy niepełnej informacji, nad rachunkami logicznymi dla systemów sztucznej inteligencji. W ciągu ostatnich ponad 20 lat aktywnej pracy naukowej skupiła się głównie na tej tematyce. Kierując Zakładem Logiki Matematycznej w Instytucie Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego prowadziła seminaria i projekty badawcze z tego zakresu. Wspólnie ze Zdzisławem Pawlakiem doprowadziła do utworzenia czasopisma naukowego „Fundamenta Informaticae”, poświęconego podstawom informatyki. Była jego redaktorem naczelnym od powstania w roku 1977 do końca swojego życia. Jeszcze w lipcu 1994 roku zainicjowała przygotowanie specjalnego zeszytu „Studia Logica” pt. Reasoning with Incomplete Information i ustaliła szczegółowy zakres tematyki tego zeszytu.
Wypromowała osiemnaścioro doktorów, z których wielu jest obecnie profesorami: Michael Bleicher (1961, Tulane University), Vladimir G. Kirin (1966, Uniwersytet w Zagrzebiu), Andrzej Salwicki (1969), Nguen Cat Ho (1971, Uniwersytet w Hanoi), Cecylia Rauszer (1971), Ewa Orłowska (1971), Grażyna Mirkowska (1972), Maria Semeniuk-Polkowska (1972), Wiktor Bartol (1973), Antoni Kreczmar (1973), Jerzy Tiuryn (1975), Lech Banachowski (1975), Anita Wasilewska (1975), Michał Krynicki (1976), Dimiter Vakarelov (1977, Uniwersytet w Sofii), Bogdan Sabalski (1977), Halina Przymusińska (1979), Leszek Rudak (1986).
O wysokiej randze Heleny Rasiowej w międzynarodowym środowisku naukowym świadczą również liczne zaproszenia, które otrzymywała z najlepszych uniwersytetów i ośrodków badawczych Europy oraz obu kontynentów Ameryki. Wygłaszała odczyty, niejednokrotnie plenarne, na wielu międzynarodowych kongresach i konferencjach, a także przewodniczyła na nich sesjom naukowym.
Za swoją działalność naukową i akademicką Helena Rasiowa otrzymała wiele prestiżowych nagród: nagrodę Polskiego Towarzystwa Matematycznego, nagrodę Ministra zespołową I stopnia, nagrodę Ministra indywidualną II stopnia, medal im. Wacława Sierpińskiego, tytuł honorowego członka Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Otrzymała również odznaczenia państwowe: Medal X-lecia Polski Ludowej, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Oficerski Odrodzenia Polski.
Jako nauczyciel akademicki Helena Rasiowa była bez reszty oddana logice i sprawie nauki polskiej. Była człowiekiem głębokiej wiedzy i wielkiej pracowitości, życzliwym i pogodnym, łączącym dobroć i wrażliwość na ludzkie problemy z ogromną inteligencją. Jej uczniowie pamiętają, że zawsze była gotowa nieść pomoc, nie tylko naukową, ale również tę w zwykłych życiowych kłopotach. W każdej, nawet najtrudniejszej sytuacji, starała się zrobić tyle dobrego, ile tylko można – to była jej dewiza życiowa.
Duża grupa uczniów i współpracowników Heleny Rasiowej kontynuuje rozpoczęte przez nią dzieło, w szczególności badania w zakresie algebraicznych metod w logice oraz systemów dedukcyjnych typu tableau6, a także badania zapoczątkowane jej współpracą ze Zdzisławem Pawlakiem w zakresie podstaw informatyki i sztucznej inteligencji7. Prace jej współpracowników doprowadziły do wielu ciekawych zastosowań sztucznej inteligencji w takich dziedzinach jak bankowość, handel elektroniczny, medycyna, czy też robotyka8.
Helena Rasiowa była tercjarką Zakonu Franciszkanów, o czym za jej życia wiedzieli tylko najbliżsi. Wiara połączona z pasją do matematyki pozwalała jej przetrwać najtrudniejsze chwile, tak było w szczególności w czasie wojny oraz w ostatnich latach życia, gdy nieubłaganie niszczyła ją nieuleczalna choroba. Zmarła 9 sierpnia 1994 roku w Warszawie.
Wybrana literatura
Bartol W., Orłowska E., Skowron A., Helena Rasiowa (1917–1994), „Modern Logic” 1995, t. V, nr 3, s. 231–247 (z pełną listą prac Heleny Rasiowej); również w: „Bulletin of the European Association for Theoretical Computer Science” 1997, t. LXII, s. 353–366.
Orłowska E., Skowron A., Helena Rasiowa (1917–1994), „Wiadomości Matematyczne” 1995, t. XXXI, s. 190–193.
Orłowska E., Skowron A., In memoriam Helena Rasiowa, „Studia Logica”, 1955, t. LIV, nr 1, s. 1–2.
Skowron A., Profesor Helena Rasiowa, „GRADIENT – Kufer Matematyków. Pismo matematyków, studentów, uczniów i ich rodziców” 1994, t. VII-VIII, rr 22, s. 203–207.
„Bulletin of the Section of Logic” 1996, t. XXV, nr 3–4, special issue containing abstracts of the papers delivered at the session Logic, Algebra and Computer Science; Helena Rasiowa and Cecylia Rauszer in Memoriam, Warsaw, Poland, June 10, 1995.
1H. Rasiowa, R. Sikorski, The Mathematics of Metamathematics, „Monografie Matematyczne: t. XLI, Warszawa 1963.
2Logic at work: Essays dedicated to the Memory of Helena Rasiowa, red. E. Orłowska, New York 1998.
3H. Rasiowa, An Algebraic Approach to Non-classical Logics, „Studies in Logic and the Foundations of Mathematics”, t. LXXVIII, Warszawa 1974.
4Eadem, Algebraic Models of Non-Classical First Order Logics, Warszawa 2001.
5Eadem, Wstęp do matematyki współczesnej, „Biblioteka Matematyczna” t. XXX, Warszawa 1968.
6Np. prace: J. M. Font, On the contributions of Helena Rasiowa to mathematical logic, „Multiple-Valued Logic” 1999, t. IV, s. 159–179; J. M. Font, Beyond Rasiowa’s algebraic approach to nonclassical logics, „Studia Logica” 2006, t. LXXXII, s. 172–209; Logic, Algebra and Computer Science. Helena Rasiowa in Memoriam, red. D. Niwiński, M. Zawadowski, t. XLVI, Warszawa 1999; „Journal of Applied Non-Classical Logics” 1998, t. VIII, nr 1–2, special issue dedicated to the memory of Helena Rasiowa; Logic at work, Essays dedicated to the Memory of Helena Rasiowa, red. E. Orłowska, New York 1998; E. Orłowska, J. Golińska-Pilarek, Dual Tableaux: Foundations, Methodology, Case Studies, „Trends in Logic”, t. XXXIII, Heidelberg 2011.
7Np. prace: P. Hájek, Mathematical Fuzzy Logic – What It Can Learn from Mostowski and Rasiowa, „Studia Logica” 2006, t. LXXXIV, s. 51–62; Logic, Algebra and Computer Science. Helena Rasiowa in Memoriam, red. D. Niwiński, M. Zawadowski, t. XLVI, Warszawa 1999; „Fundamenta Informaticae” 1996, t. XXVIII, nr 1–4, Special volume: To the Memory of Professor Helena Rasiowa, red. W. Marek, L. Polkowski, A. Skowron; A. Jankowski, A. Skowron, Logic for artificial intelligence. The Rasiowa-Pawlak school perspective, [w:] A. Ehrenfeucht, V. Marek, M. Srebrny, Andrzej Mostowski and Foundational Studies, red. A. Ehrenfeucht, V. Marek, M. Srebrny, Amsterdam 2008, s. 106–143.
8A. Jankowski, A. Skowron, Logic for artificial intelligence. The Rasiowa-Pawlak school perspective, op. cit.