Zdzisław Raabe
Urodzony 19 X 1909 w Krakowie. Studia na UW. Wykładowca Wolnej Wszechnicy Polskiej. Doktorat (1945) na UMCS w Lublinie, tamże habilitacja, profesor UMCS (1948); kierownik Zakładu Zoologii i Parazytologii Weterynaryjnej Wydziału Weterynaryjnego (1947–1953), organizator i kustosz Muzeum Przyrodniczego UMCS. Profesor UW (1956), kierownik Katedry Zoologii Ogólnej i dyrektor Instytutu Zoologii Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UW (od 1953).
Protozoolog, specjalista w zakresie pierwotniaków; twórca nowego systemu klasyfikacyjnego pierwotniaków; badania nad orzęskami (Ciliata).
Asystent w Dziale Skorupiaków Państwowego Muzeum Zoologicznego (1929–1939).
Członek TNW (1953), Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego (1948), PAN (1965). Kierownik Zakładu Zoologii Bezkręgowców w Instytucie Zoologicznym PAN (1968–1972).
Redaktor naczelny „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” oraz „Acta Parasitologica Polonica” (1953).
Zmarł 12 II 1972 w Warszawie.
Drogi przystosowań morfologicznych do życia pasożytniczego wśród wymoczków, Lublin 1947; Uwagi o Urceolariidae (Ciliata-Peritricha) skrzel ryb, Lublin 1950; Zarys protozoologii, Warszawa 1964.
M. A. Rudzińska, Zdzisław Raabe 1909–1972, in Memoriam, „Journal of Protozoology” 1972, nr 19 (3).
Zdzisław Raabe, protozoolog, specjalista w zakresie najprostszych, jednokomórkowych zwierząt, pierwotniaków, był postacią znaną i lubianą nie tylko w warszawskim środowisku uniwersyteckim. Jego droga naukowa była w pewnym sensie kontynuacją drogi jego ojca, Henryka, któremu z tego względu należy się tu osobna wzmianka.
Henryk Raabe (1882–1951) urodził się w Warszawie i tu rozpoczął studia przyrodnicze w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Relegowany za udział w patriotycznej manifestacji, kontynuował studia w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim, pod kierunkiem znakomitych tamtejszych uczonych, zoologów Antoniego Wierzejskiego, Henryka Hoyera, Michała Siedleckiego i Emila Godlewskiego. Tu rozpoczął pracę jako asystent Siedleckiego, pod którego kierunkiem doktoryzował się i habilitował, obierając za przedmiot studiów organizmy jednokomórkowe. Od 1918 roku przebywał w Warszawie, pracując jako nauczyciel w prywatnych gimnazjach. Praca naukowa na Uniwersytecie była dla niego zamknięta, ze względu na jego zdecydowanie lewicową, wolnomyślicielską działalność (był członkiem kolejno SDKPiL, PPS i innych lewicowych organizacji, działał w organizacjach związkowych). Wojnę spędził we Lwowie. W 1944 roku podjął współpracę z PKWN, był ambasadorem RP w Moskwie (1945–1946), posłem do KRN i do Sejmu Ustawodawczego. Jako dyrektor Departamentu Nauki organizował UMCS, będąc później jego pierwszym rektorem. Autor około 30 prac naukowych z zakresu protozoologii i protoparazytologii.
Zdzisław Raabe urodził się 19 października 1909 w Krakowie, w czasie, gdy jego ojciec kończył tam studia. Od 1918 roku mieszkał z rodziną w Warszawie i tu ukończył w 1927 roku gimnazjum im. Mikołaja Reja. W tym samym roku podjął studia biologiczne na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizując się u Konstantego Janickiego, światowej sławy parazytologa; do końca życia wspominał tego wybitnego uczonego. Pod jego kierunkiem napisał pracę magisterską Badania nad niektórymi gatunkami rodzaju Conchophthirus Stein, opublikowaną (w języku niemieckim) w 1933 roku, a obronioną w 1937. Jeszcze będąc studentem, w roku 1929, rozpoczął – trwającą do wybuchu wojny – pracę naukową w Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie jako asystent Działu Skorupiaków. W miesiącach letnich gromadził materiały badawcze w Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach, w Stacji Morskiej w Helu, a także w stacjach morskich w Monaco i Neapolu. W 1937 roku towarzyszył Tadeuszowi Jaczewskiemu w jego podróży do naukowych placówek muzealniczych Anglii, Belgii, Holandii i Niemiec. Jest prawdopodobne, że Jaczewski, który wtedy pełnił obowiązki kierownika Państwowego Muzeum Zoologicznego, widział karierę naukową Raabego w tej właśnie instytucji. Do wybuchu wojny, w latach 1932–1939, Raabe opublikował 11 prac naukowych, w tym studia nad rodzajem Conchophthinus, którego gatunki żyją w jamie płaszczowej małży, oraz dwuczęściowe studia nad pasożytniczymi orzęskami polskiego Bałtyku. Jednocześnie realizował swoje zamiłowania dydaktyczne, wykładając swoją specjalność, protozoologię, w Wolnej Wszechnicy Polskiej i na kursach oświatowych Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych. Brał udział w działalności lewicowych organizacji młodzieżowych i dwa razy był z tego powodu na krótko aresztowany.
W kampanii wrześniowej walczył z Niemcami w randze podporucznika w 30 Pułku Strzelców Kaniowskich. Ranny, wzięty do niewoli niemieckiej, spędził wojnę w oflagach Hadamar, Dorsten i Doessel. Brał tam udział, jako wykładowca, w kursach organizowanych przez jeńców, i wykorzystywał swoje uzdolnienia rysunkowe w akcji sporządzania fałszywych dokumentów, umożliwiających ucieczkę z obozu.
W połowie 1945 roku uczony powrócił do Warszawy, i przystąpił do pracy w Państwowym Muzeum Zoologicznym, zajmując tam stanowisko kustosza. Stopień doktora nauk matematyczno-przyrodniczych otrzymał jesienią 1945 roku na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UMCS; jego rozprawa doktorska Z badań nad rodziną Hysterocinetidae była opracowana jeszcze przed wojną i opublikowana w 1939 roku.
Od stycznia 1946 roku Raabe związał się z UMCS w Lublinie. Pracował najpierw jako organizator i kustosz tamtejszego Muzeum Przyrodniczego. W 1947 roku habilitował się na podstawie rozprawy Drogi przystosowań morfologicznych do życia pasożytniczego wśród wymoczków. Profesorem nadzwyczajnym mianowany został w 1948 roku. W latach 1947–1953 kierował Zakładem, później Katedrą Zoologii i Parazytologii Weterynaryjnej na Wydziale Weterynaryjnym UMCS, gdzie prowadził wykłady. Pełnił funkcję prodziekana tego wydziału w latach 1948–1953.
W 1953 roku powrócił ponownie do Warszawy. Został zatrudniony i pracował już do końca życia w Uniwersytecie Warszawskim. Objął stanowiska kierownika Katedry Zoologii Ogólnej i dyrektora Instytutu Zoologii na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi, w 1963 roku reaktywował Zakład Parazytologii w tym Instytucie. W 1956 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. Krótko (w latach 1968–1972) kierował Zakładem Zoologii Bezkręgowców w Instytucie Zoologicznym PAN.
Oprócz normalnych obowiązków profesora, kierownika i wykładowcy uniwersyteckiego, pełnił funkcje redaktorskie w kilku czasopismach naukowych. W czasie pobytu w Lublinie był redaktorem naczelnym „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, a później, już w Warszawie, w latach 1953–1969 także organu Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego „Acta Parasitologica Polonica” (od 1953). Przy współudziale protozoologów z Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego założył (1963) międzynarodowe czasopismo „Acta Protozoologica”, które prowadził jako redaktor naczelny. Był członkiem kilku towarzystw naukowych: Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (członek korespondent w 1951), Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego (od 1948, był jednym z członków-założycieli), Polskiego Towarzystwa Zoologicznego; członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk wybrany został w 1965, a rzeczywistym w 1971 roku. Aktywnie działał w Komitecie Parazytologicznym PAN, był członkiem Rady Naukowej Instytutu Biologii Doświadczalnej PAN, Instytutu Zoologicznego PAN, Zakładu Parazytologii PAN, Zakładu Ekologii PAN i Morskiego Instytutu Rybackiego. Należał do zagranicznych towarzystw: International Commission on Protozoology, the Society of Protozoologists, Groupement des Protistologues de la Langue Française. Działał wśród organizatorów międzynarodowych spotkań protozoologów w Pradze (1961), Londynie (1965) i Leningradzie (1969). Był przewodniczącym Zespołu Rzeczoznawców Biologii przy Ministerstwie Oświaty i Szkolnictwa Wyższego oraz członkiem sekcji studiów matematyczno-przyrodniczych Rady Głównej tego ministerstwa. W trudnym czasie walki o „nową biologię” i „twórczy darwinizm” Zdzisław Raabe należał do tych nielicznych polskich biologów, którzy mieli odwagę otwarcie sprzeciwiać się głoszonym wówczas powszechnie poglądom.
Wyjeżdżał wielokrotnie za granicę w celu pracy w stacjach biologicznych w Monaco, we Włoszech, na Węgrzech, w Jugosławii i Bułgarii.
Zmarł przedwcześnie, w pełni sił twórczych, 12 lutego 1972 roku w Warszawie i pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim.
Profesor Zdzisław Raabe był jednym z naszych najwybitniejszych protozoologów, badaczy najprostszych, jednokomórkowych organizmów zwierzęcych. Jego zasługi w tym zakresie można porównywać z dorobkiem Augusta Wrześniowskiego, wcześniejszego o kilka pokoleń profesora warszawskiej Szkoły Głównej i Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Pracował zresztą w tym samym co jego poprzednik historycznym budynku Szkoły Głównej, w którym przetrwały jeszcze pamiętające czasy Wrześniowskiego sprzęty, eksponaty dydaktyczne, pozostałości biblioteki. Co najważniejsze – zachował się tu jeszcze duch tego miejsca, wyczuwalny wyraźnie przez autora niniejszego wspomnienia, który miał szczęście tu studiować i słuchać wykładów zoologii ogólnej prof. Raabego. Wykłady te były znakomite, zarówno pod względem formy, jak i treści, wygłaszane z pamięci, interesująco i starannie przygotowane, ilustrowane rysunkami na tablicy świadczącymi o niewątpliwym w tym kierunku talencie uczonego. Na pierwszym wykładzie prof. Raabe dawnym zwyczajem (co podkreślił) przedstawił młodym studentom historię swojej Katedry, mówił o zasługach Wrześniowskiego oraz swojego mistrza prof. Janickiego. Trudno by było wymienić wtedy, w latach 50., lepszego wykładowcę na Wydziale Biologii UW. Imponował rozległą wiedzą, dzięki czemu mógł prowadzić prace magisterskie z różnych dziedzin wiedzy biologicznej. Trzeba tu jeszcze dodać wyjątkowy stosunek prof. Raabego do swoich pracowników i studentów, stosunek pełen życzliwości, nieraz wręcz opiekuńczy. Profesor nieraz mówił, że zawsze martwi się, gdy student nie może odpowiedzieć na jego pytanie na egzaminie, i niewątpliwie była to prawda.
Dorobek naukowy Raabego obejmuje około 80 prac naukowych, rozpraw i podręczników. Dotyczy, jak już wspomniano, pierwotniaków, a więc zwierząt najmniejszych i pozornie najprostszych. Są one obecne w najróżniejszych siedliskach. Wiele z nich to wewnętrzne lub zewnętrzne pasożyty zwierząt z różnych grup systematycznych. Szczególnie dużą ich obfitość widzimy w środowisku wodnym. Ojciec Zdzisława, Henryk Raabe, poświęcił kilka lat życia studiom nad jednym tylko gatunkiem, Amoebidium parasiticum; jest to dziwny organizm uznawany kiedyś za przedstawiciela grzybów, dziś zaliczany do pierwotniaków, pasożytujący na ciele drobnych skorupiaków wodnych, rozwielitek (Daphnia), znanych wszystkim hodowcom ryb akwariowych. Prace Zdzisława Raabego obejmowały szeroki zakres badań nad pierwotniakami, ze szczególnym uwzględnieniem orzęsków (Ciliata), pierwotniaków charakteryzujących się obecnością na powierzchni ciała szeregów ruchliwych rzęsek.
Do szczegółowych studiów wybrał przedstawicieli dwóch grup systematycznych orzęsków: przedstawicieli rzędu Thigmotricha i rodziny Urceolariidae. Pierwsze z nich, Thigmotricha, orzęski zaliczane do dawnego rzędu Holotricha (a więc posiadające ciało pokryte równomiernie jednakowej długości rzęskami), żyją jako komensale lub pasożyty na skrzelach i w przewodach pokarmowych mięczaków i w jelitach wodnych skąposzczetów. Druga grupa organizmów, Urceolariidae, to orzęski z dawnego rzędu Peritricha (posiadające silną spiralę rzęsek wiodących do otworu gębowego), które pasożytują na skórze i powierzchniach oddechowych (skrzela, płuca) ryb i płazów oraz bezkręgowców, m.in. mięczaków i wypławków. W znajomości obu tych grup orzęsków Zdzisław Raabe był światowym autorytetem.
Thigmotricha to grupa różnorodna biologicznie, obejmująca gatunki o różnym stopniu przystosowania do pasożytniczego trybu życia: od gatunków niewiele się różniących od form wolno żyjących do wybitnie wyspecjalizowanych pasożytów. Raabe prześledził u badanych przedstawicieli tego rzędu sposoby przystosowania do pasożytnictwa, prowadzące u form osiadłych do tigmotaktyzmu, czyli wykształcenia powierzchni czepnej, i równocześnie do zaniku orzęsienia, typowego dla form wolno żyjących. Charakterystyczne jest także dla tych pasożytów odżywianie się drogą osmozy, a więc wchłanianie pokarmu całą powierzchnią ciała, a nie poprzez otwór gębowy (Drogi przystosowań morfologicznych do życia pasożytniczego wśród wymoczków, 1947). Podsumowaniem studiów Raabego nad tą grupą pierwotniaków była pięcioczęściowa monografia pod ogólnym tytułem Ordo Thigmotricha (Ciliata – Holotricha), której poszczególne części wydał w „Acta Protozoologica” w latach 1967, 1970 i 1971; ostatnia, piąta, ukazała się pośmiertnie w 1972 roku. Przedstawił w niej zagadnienia morfogenezy, rozwoju i ewolucji oraz biologii tych organizmów, zaproponował nowy podział systematyczny, opisał nowe dla nauki rodzaje i gatunki.
Orzęski z rodziny Urceolariidae badał Raabe pod kątem ich taksonomii, morfologii, występowania i przystosowania do pasożytnictwa, wreszcie opracował ich syntezę taksonomiczną. W rozprawie Systematics of the Family Urceolariidae Dujardin (1963) przedstawił zrewidowane diagnozy rodzajów oraz układ systematyczny tej rodziny zgodny z prawdopodobną filogenezą, w tym nowy podział na podrodziny.
Zdzisław Raabe nie był tylko specjalistą w zakresie omawianych dwóch grup orzęsków. Jego szeroka wiedza o świecie pierwotniaków pozwoliła mu na zaproponowanie nowego systemu klasyfikacyjnego ogółu tych zwierząt. Pierwszy jego zarys dał w pracy Próba rewizji systemu pierwotniaków (1948). Następna wersja systemu klasyfikacji pierwotniaków, którą zaproponował profesor na podstawie długoletnich już badań i wniosków dotyczących rozwoju rodowego tych zwierząt, oparta na analizie rozwoju różnych układów w drodze ewolucji, opublikowana została w 1964 roku w pracy Remarks on the Principles and Outline of the System of Protozoa. Opublikował także, w tym samym roku, swoje stanowisko na temat pierwotniaków z gromady Peritricha, uznając, że stanowią one gromadę odrębną od Holotricha, do której włączali ją niektórzy protozoologowie (The Taxonomic Position and Rank of Peritricha). Jego koncepcje taksonomiczne zostały zaakceptowane przez współczesnych specjalistów.
Ten podział systematyczny pierwotniaków zastosował Zdzisław Raabe w wydanym w tym samym czasie (1964) podręczniku Zarys protozoologii, pierwszym w naszej literaturze dotyczącym tej zoologicznej specjalności, mającym następnie drugie wydanie w 1972 roku; planowanego, trzeciego wydania nie zdążył już przygotować do druku.
Przy okazji warto wspomnieć o udziale Zdzisława Raabego w opracowaniu innych podręczników przeznaczonych dla szerszego kręgu odbiorców. Był on współautorem, obok Stanisława Feliksiaka, Włodzimierza Michajłowa i Konstantego Strawińskiego, podręcznika Zoologia przeznaczonego dla studentów ówczesnych wyższych szkół rolniczych (1957, 1972) i podręcznika zoologii tych samych autorów dla uczniów liceum ogólnokształcącego (wydanie I w 1950 roku), a także współautorem podręcznika akademickiego dla biologów Zoologia – bezkręgowce (1972), w którym opracował rozdziały poświęcone pierwotniakom i gąbkom. Wziął udział w cennym w swoim czasie, zbiorowym Przewodniku dla posługujących się piśmiennictwem do oznaczania zwierząt krajowych (1954), dając tam charakterystykę odpowiednich źródeł do poznania pierwotniaków.