Stanisław Leszczycki

Urodzony 8 V 1907 w Mielcu. Studia na UJ, doktorat i habilitacja tamże (1945). Profesor UW, kierownik Zakładu Antropogeograficznego UW (1947), jeden z inicjatorów utworzenia Instytutu Geograficznego przy Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi. Kierownik tegoż oraz Katedry Geografii Ekonomicznej (od 1952). Po wydarzeniach 1968 zwolniony z pracy na UW.

Twórca nowych kierunków rozwoju geografii. Zajmował się geografią społeczno-ekonomiczną, geografią przemysłu, regionalizacją ekonomiczną Polski, geografią miast.
Członek PPS (1945–1948) i PZPR (1948–1990). Podsekretarz Stanu w MSZ (1946–1950). Jeden z inicjatorów powołania PAN po likwidacji PAU i TNW. Dwukrotny członek prezydium PAN (1952–1968, 1978–1980). Dyrektor Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Prezydent Międzynarodowej Unii Geograficznej (1968–1972). Doktor honoris causa Uniwersytetu Karola w Pradze (1970) oraz UW (1987). Redaktor naczelny „Przeglądu Geograficznego” (1950–1979).
Otrzymał brytyjskie odznaczenie Knight Commander [of the Order] of St. Michael and St. George oraz tytuł szlachecki (1965).
Zmarł 13 VI 1996 w Warszawie.

Geografia jako nauka i wiedza stosowana, Warszawa 1975; Geografia a planowanie przestrzenne i ochrona środowiska, Warszawa 1977.

„Przegląd Geograficzny” 2007, t. LXXIX: Tom dedykowany pamięci Profesora Stanisława Leszczyckiego w 100-lecie urodzin, z. 3/4.

ANDRZEJ LISOWSKI

STANISŁAW LESZCZYCKI

1907–1996

 

Profesor Stanisław Marian Leszczycki był niewątpliwie wyjątkową postacią w historii polskiej geografii, ponieważ zachowując najlepsze tradycje dyscypliny, potrafił dostosować ją do funkcjonowania w trudnych czasach połowy XX wieku. Większość życia spędził w Warszawie, ale swoją działalność naukowo-dydaktyczną i organizacyjną zapoczątkował na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie podjął studia geograficzne, obronił pracę doktorską i zdał kolokwium habilitacyjne. Z Uniwersytetem Warszawskim (Instytut Geograficzny) był związany tylko 23 lata, ale nawet w tym krótkim okresie trwale zaznaczył swoją obecność, doprowadzając do lokalizacji jednostki geograficznej w Pałacu Uruskich-Czetwertyńskich (do 1939 roku zakłady geograficzne mieściły się w Pałacu Staszica oraz w kamienicy Oranowskiego, przy ul. Krakowskie Przedmieście 6). Głównym polem jego działalności w Warszawie była od 1953 roku Polska Akademia Nauk, którą współtworzył, w tym przypisany do jej struktur instytut Geografii (obecnie noszący jego imię). Oba ośrodki związane unią personalną przez 17 lat, funkcjonowały aż do 1994 roku w tym samym budynku uniwersyteckim, ze wspólną biblioteką, a wielu pracowników było zatrudnionych w obu instytutach do 1962 roku. Wprawdzie w 1966 roku zwrócono się do profesora z propozycją objęcia stanowiska rektora Uniwersytetu Warszawskiego, ale odmówił przyjęcia tej funkcji.

Po tragicznych doświadczeniach II wojny światowej uczony przyczynił się w dużym stopniu do konsolidacji środowiska geografów, budowy podstaw teoretyczno-metodologicznych dyscypliny, propagowania jej walorów praktycznych i włączenia polskich geografów do współpracy naukowej na forum międzynarodowym. Konsekwentne dostosowywanie profilu dyscypliny do coraz szybciej zachodzących zmian na świecie oraz nieprzeciętne zdolności organizacyjne zostały szybko docenione przez środowisko międzynarodowe geografów, gdy Leszczycki, jako jedyny w historii polski geograf pełnił funkcję prezydenta Międzynarodowej Unii Geograficznej w latach 1968–1972. O to stanowisko bez powodzenia rywalizował z nim profesor Innokientij Gierasimow, dyrektor Instytutu Geografii Akademii Nauk ZSRR. Profesor Leszczycki był do 2012 roku jedynym prezydentem tej najważniejszej organizacji geograficznej, pochodzącym z Europy Środkowej i Wschodniej.

Życiorys Stanisława Leszczyckiego jest niezwykle bogaty, obfitujący w wiele zdarzeń godnych uwiecznienia nawet na taśmie filmowej: ewakuacja z rodzicami z Mielca do Czech w 1914 roku; wyjazd i szybki powrót rodziny do Krakowa we wrześniu 1939 roku; aresztowanie w czasie „Sonderaktion Krakau”; uwięzienie w obozach koncentracyjnych Sachsenhausen i Dachau; tajne nauczanie i działalność konspiracyjna, udział jako eksperta w konferencji w Poczdamie oraz delimitacji granic Polski po II wojnie światowej; pełnienie funkcji wiceministra spraw zagranicznych PRL; organizacja jednostek geograficznych w Krakowie (UJ) i Warszawie (UW i PAN) oraz scalenie i reaktywowanie Polskiego Towarzystwa Geograficznego (PTG); wreszcie wydarzenia marcowe na Uniwersytecie Warszawskim.

Stanisław Leszczycki urodził się 8 maja 1907 roku w Mielcu, gdzie jego dziadek i ojciec byli prawnikami. Lata dziecięce spędził w rodzinnym mieście. W czasie I wojny światowej, po śmierci ojca, przeniósł się matką i siostrą do Krakowa. Tam, rodzina żyła w skromnych warunkach, korzystając z pomocy finansowej stryja matki – Franciszka Macharskiego. W szkole średniej związał się z ruchem harcerskim. Działalność ta wyrobiła w nim samodzielność i umiejętność podejmowania decyzji oraz zaspokajała zamiłowania krajoznawcze i turystyczne. Wycieczki pozostały jego pasją do końca życia. Egzamin maturalny w 1926 roku nie był pozbawiony wątków sensacyjnych, ponieważ samodzielny abiturient zdecydował się zdawać maturę z ostrym zapaleniem ślepej kiszki. Prosto ze szkoły pełna obaw matka zawiozła niesfornego syna do szpitala.

Opowiadania o ekscytujących poszukiwaniach złóż ropy naftowej, w połączeniu z dostrzeganym dobrobytem panującym w domu kolegi, który miał ojca nafciarza, skłoniły młodego człowieka do podjęcia decyzji o studiowaniu geologii. Niestety, studia magisterskie z geologii zostały uruchomione na Uniwersytecie Jagiellońskim dopiero w 1927 roku, więc Leszczycki wybrał najbliższy geologii kierunek, czyli geografię.

Na studiach Leszczycki dzielił początkowo swoje zainteresowania między geografię fizyczną i geografię człowieka (antropogeografię). W geografii fizycznej szczególne miejsce zajęła klimatologia. W sezonie zimowym przez trzy lata prowadził z kolegą obserwacje meteorologiczne w Tatrach. Umiejętności te wykorzystał w obozie koncentracyjnym Dachau w 1940 roku, gdzie uniknął ciężkich robót, gdy wspólnie z przyszłym rektorem Uniwersytetu Warszawskiego, Stanisławem Turskim, uzyskał zgodę na prowadzenia obserwacji meteorologicznych na potrzeby gospodarstwa ogrodniczego. Wtedy też zdobył wielkie uznanie środowiska akademickiego, pomagając przetrwać w trudnych chwilach starszym profesorom, towarzyszom obozowej niedoli.

Największy wpływ na rozwój naukowy młodego badacza wywarli profesorowie Ludomir Sawicki i Jerzy Smoleński, którzy będąc sami przede wszystkim geografami fizycznymi, prowadzili jednak kolejno seminaria z antropogeografii. Ówczesna antropogeografia badała relacje między środowiskiem przyrodniczym a ludnością, osadnictwem i różnymi formami działalności gospodarczej. Po uzyskaniu stopnia magistra w 1930 roku Leszczycki przejął prowadzenie seminarium.

Uczony stosunkowo wcześnie dostrzegł duży potencjał geografii jako wiedzy o walorach aplikacyjnych i potrzebę popularyzacji osiągnięć naukowych w mediach. Jeszcze przed doktoratem zaczął interesować się planowaniem regionalnym, które uznał za odmianę geografii stosowanej, zajmującej się związkami między różnymi formami zagospodarowania a środowiskiem geograficznym. Pracując na uniwersytecie, jednocześnie podjął pracę w Krakowskim Biurze Planowania Regionalnego. Opracowując podstawy planu regionalnego Podhala, Leszczycki dostrzegł szansę rozwoju gospodarczego obszaru w rozwoju działalności uzdrowiskowej i turyzmu. Aby zapewnić kadry dla obsługi ruchu turystycznego utworzył studium podyplomowe na UJ. Prowadził audycje w radio, uczestniczył w wykładach publicznych, publikował w prasie i tygodnikach.

Stanisław Leszczycki okazał się prawdziwym wizjonerem. Obecnie w instytutach geograficznych studenci podejmują studia nie tylko na kierunku geografia, lecz także na kierunkach: gospodarka przestrzenna, ochrona środowiska, turystyka lub geoinformacja.

Zdolność odczytywania znaków czasu i udzielania właściwych odpowiedzi na nowe wyzwania nie zawsze spotykała się z powszechnym zrozumieniem. Rozprawa habilitacyjna Leszczyckiego, opracowana na podstawie 10-letnich studiów na Podhalu, została odrzucona w 1937 roku przy jednej negatywnej recenzji prof. Kazimierza Dobrowolskiego – socjologa, który zarzucił jej nadmierne nachylenie praktyczne. Dopiero kolejna rozprawa z zakresu antropogeografii na temat osadnictwa w Anatolii, przygotowana w czasie hitlerowskiej okupacji, pozwoliła w 1945 roku z sukcesem zakończyć kolokwium habilitacyjne i zapewniła Stanisławowi Leszczyckiemu uzyskanie tytułu profesora. Jednak historia lubi się powtarzać. Gdy w latach 60. proponował on stworzenie w Instytucie Geograficznym UW specjalizacji w dziedzinie ochrony i zagospodarowania środowiska Rada Naukowa odrzuciła jego projekt. Wkrótce problematyka ta została przechwycona przez inne nauki przyrodnicze, a do propozycji Leszczyckiego powrócono dopiero w latach 90.

Pomimo wielkiego zaangażowania w reaktywację geografii krakowskiej uczony stał się wkrótce najbardziej uwikłanym profesorem w tzw. działalność zewnętrzną. Istotny wpływ na lewicowy światopogląd młodego człowieka wywarł już w gimnazjum drużynowy o zapatrywaniach lewicowych, student polonistyki Ignacy Fik (późniejszy poeta i krytyk literacki), a podczas uwięzienia w Sachsenhausen i Dachau – prof. Kazimierz Piwarski. Po powrocie z Dachau w 1941 roku, Leszczycki, pracując w Wodociągach Miejskich, związał się z Polską Partią Socjalistyczną (Wolność-Równość-Niepodległość), współpracując także z Biurem Informacji Politycznej Armii Krajowej. Do działalności politycznej nie zniechęciło go nawet aresztowanie za współpracę z Armią Krajową przed kolokwium habilitacyjnym. W rezultacie coraz bardziej zacieśniały się jego kontakty z Warszawą, jako siedzibą władz centralnych.

Choć od 1 lipca 1948 roku Stanisław Leszczycki przestał być formalnie pracownikiem Uniwersytetu Jagiellońskiego, to decyzja o przeniesieniu się na Uniwersytet Warszawski zapadła na jesieni 1947 roku, gdy podjął się reaktywacji Zakładu Antropogeograficznego na Wydziale Humanistycznym. Wybór Warszawy jako miejsca aktywności zawodowej miał w pewnym sensie znaczenie symboliczne. Przemieszczenie młodego profesora z Krakowa na Krakowskie Przedmieście (mieszkał w oficynie Pałacu Uruskich-Czetwertyńskich) odzwierciedlało zmianę pokoleniową w polskiej geografii, ponieważ jego poglądy na temat koncepcji rozwoju dyscypliny nie były już zgodne z wizjami dotychczasowego niekwestionowanego autorytetu – prof. Eugeniusza Romera.

Reaktywacja geografii na UW była dużym wyzwaniem, ponieważ dwa zakłady geograficzne nie miały trwałej siedziby i korzystały z gościnności chemików przy ul. Pasteura oraz Towarzystwa Naukowego Warszawskiego w Pałacu Staszica, w którym do Sali Lustrzanej można się było dostać tylko po drabinie. Uwagę Leszczyckiego przyciągnęły ruiny Pałacu Uruskich-Czetwertyńskich, położonego koło kompleksu budynków uniwersyteckich. Już wczesną jesienią 1947 roku doprowadził do podpisania umowy (prawo użytkowania) między właścicielem budynku, Stefanem Czetwertyńskim i Skarbem Państwa reprezentowanym przez Rektora Uniwersytetu Warszawskiego oraz uzyskał subwencje rządowe na budowę siedziby geografii. Budynek został oddany do użytku w 1950 roku. Sukcesem zakończyły się również działania prowadzone w celu połączenia dwóch zakładów geograficznych istniejących na UW i utworzenia Instytutu Geograficznego – organizacyjnie przypisanego do Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi. Na kierownika tego nowego instytutu i Katedry Geografii Ekonomicznej powołano w 1952 roku Stanisława Leszczyckiego.

W latach 50. i 60. profesor odegrał istotną rolę w reorganizacji polskiej geografii, zwłaszcza geografii społeczno-ekonomicznej. Geografia z jednej strony była nauką teoretyczną, pełniącą funkcje poznawcze, z drugiej zaś była nauką stosowaną, która zajmowała się kształtowaniem przestrzeni i środowiska. Konferencja w Osiecznej w 1955 roku nadała geografii społeczno-ekonomicznej status nauki empiryczno-analitycznej z określonymi specjalizacjami. Była to oryginalna koncepcja polskich geografów wykorzystująca dotychczasowy dorobek krajowy i międzynarodowy. Leszczycki uważał, że geografia nie może uzyskiwać znaczących wyników bez współdziałania poszczególnych badaczy, ośrodków naukowych i współpracy międzynarodowej. Zabiegał o stypendia na wyjazdy zagraniczne dla pracowników i doprowadził do powstania kilku terenowych stacji badawczych w Polsce.

Podczas pracy na UW Stanisław Leszczycki opublikował ponad 400 prac (łącznie prawie 1000) i wypromował 15 doktorów, z których sześciu uzyskało tytuł profesora. Uczestniczył w badaniach z różnych dziedzin geografii m.in. na wyspie Wolin i w Beskidzie Wyspowym. Brał też udział w pracach zespołowych m.in. nad strefami wpływu 18 wielkich miast Polski i w przygotowaniu mapy politycznej świata. Prowadził również badania z zakresu geografii przemysłu, regionalizacji ekonomicznej Polski, geografii miast.

Profesor prowadził wykłady z antropogeografii, regionalizacji ekonomicznej, metodologii geografii oraz historii geografii polskiej. We wspomnieniach uczniów wykłady te były rzeczowe i jasne, ale treści były przekazywane dość sucho, bez barwnych zwrotów i anegdot. Kładł nacisk na zrozumienie problemów i umiejętność ich rozwiązywania. Brak znajomości pewnych faktów nie dyskwalifikował studenta.

Najtrudniejszym okresem dla prof. Leszczyckiego były wydarzenia na Uniwersytecie w marcu 1968 roku. W czasie strajku okupacyjnego rozmawiał ze studentami, uspokajał, ustalił dyżury dzienne i nocne pracowników naukowych. Interweniował skutecznie w sprawie wypuszczenia z aresztu jednego z pracowników. Przygotowany z jego inicjatywy list protestacyjny profesorów UW i PAN do premiera Józefa Cyrankiewicza przedostał się do prasy. Inicjatorów akcji, czyli profesorów Leszczyckiego i Anatola Listowskiego publicznie potępiono jako rewizjonistów i przez kilka miesięcy odmawiano im paszportów. Profesor został jeszcze powołany na dyrektora pozawydziałowego Instytutu Geografii w 1969 roku, ale w listopadzie 1970 roku został zwolniony z pracy w UW i skierowany na bezpłatny urlop, pod pretekstem dublowania etatów w UW i PAN.

Sukcesy w organizacji pracy naukowej i dydaktycznej zawdzięczał Leszczycki umiejętności pracy zespołowej i budowaniu ducha solidarności, choć zyskał sobie miana „Arcykapłana” i „Króla Stasia”. Określenia te nie miały nic wspólnego z dyktatorem, ale uosabiały mądrego zwierzchnika, dającego odczuć pracownikowi bardziej jego podmiotowość niż mechanizm władzy. W integracji środowiska geografów pomocne okazało się jego doświadczenie naukowe. Profesor miał zdolność właściwego doboru współpracowników. Mawiał, że „gdy nie jesteś pewien jednego konia, to należy postawić na kilka”, łagodząc zarazem w ten sposób konflikty między indywidualnościami naukowymi. Nie stwarzał zbytniego dystansu, z życzliwością traktował swoich rozmówców. Akceptował odmienne poglądy naukowe i nie narzucał zbytnio własnych rozwiązań, doceniając inicjatywę pracowników w realizacji zadań. Nie tolerował tylko zachowań zakłócających dobrą, koleżeńską atmosferę w miejscu pracy. Spektakularnym świadectwem zaangażowania pracowników było funkcjonowanie Instytutu do późnych godzin wieczornych.

Pozostał Leszczycki niekwestionowaną osobowością w historii polskiej geografii. Nawet dzisiaj, ewentualne głosy krytyczne wobec jego dokonań padają zwykle spoza środowiska geografów. Istotną rolę odgrywały jego poglądy polityczne, ale związki polityczne profesora były bardzo wygodne dla geografów, ponieważ deklarując przywiązanie do materializmu dialektycznego, nie propagował go ostentacyjnie. Nie był dogmatykiem, zawsze liczyły się osiągnięcia naukowe. Wspierał usilnie rozwój dyscypliny. Zaopatrywał bibliotekę w zachodnie publikacje, z których korzystali także geografowie z sąsiednich krajów, starał się o stypendia zagraniczne dla pracowników, a jego służbowy samochód wykorzystywano w badaniach terenowych. Interweniował w obronie pracowników, gdy okazywali się „zagrożeniem dla trwałości systemu politycznego”. Tak było np. z profesorem (wówczas doktorem) Jerzym Kondrackim, który został posądzony „o współpracę z imperialistami” w związku z opublikowaniem w Wielkiej Brytanii pracy na temat polskiej geografii (1951).

Prawdziwa perfekcja w organizowaniu własnego czasu pozwalała profesorowi godzić wiele funkcji z pracą naukową, a nawet wypoczynkiem. Był zapalonym turystą, narciarzem, kajakarzem i taternikiem, zajmował się kolekcjonowaniem monet, minerałów, muszli, białej broni, grafiki z XVIII i XIX wieku. Zwiedził z żoną prawie wszystkie kraje Europy, północnej Afryki i niektóre kraje Azji i Ameryki. Jeszcze w latach 60. powrócił do współpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, organizując polsko-brytyjskie spotkania okrągłego stołu po nazwą „Perspektywy koegzystencji europejskiej”. Strona brytyjska doceniała wagę tych spotkań, ponieważ w 1965 roku otrzymał wysokie odznaczenie brytyjskie (Knight Commander [of the Order] of St. Michael and St. George), nadające mu brytyjskie szlachectwo i tytuł Sir.

Po odejściu z Uniwersytetu Warszawskiego Stanisław Leszczycki całkowicie poświęcił się działalności w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Nowa nazwa instytutu była bezpośrednio związana z powierzeniem mu funkcji koordynatora badań nad podstawami przestrzennego zagospodarowania kraju. Już w latach 50. kierował Komitetem Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN. Zajmował się zagadnieniami delimitacji ośrodków i okręgów przemysłowych, strukturą przestrzenną gospodarki narodowej oraz problematyką ochrony środowiska. Wydał w PWN dwie książki, będące podsumowaniem dorobku naukowego: Geografia jako nauka i wiedza stosowana (1975), Geografia a planowanie przestrzenne i ochrona środowiska (1977). Inicjował wydawanie licznych atlasów, prace nad uporządkowaniem nazewnictwa geograficznego i cykliczne seminaria naukowe z partnerami z różnych krajów europejskich. O jakości tych kontaktów świadczy przytoczony we wspomnieniach fakt, że np. prof. Stanley H. Beaver przyjechał na zjazd PTG jesienią w 1968 roku, bo jak mówił, „bał się, że po wkroczeniu wojsk polskich do Czechosłowacji nikt z zagranicy nie przyjedzie i będzie nam, geografom, przykro”.

Na emeryturę Leszczycki przeszedł w grudniu 1977 roku. Umiał odejść w taki sposób, że nie utrudniał życia następcom, ale o okresie „bezkrólewia” w polskiej geografii panują już kontrowersyjne opinie. W uroczystej sesji w Polskiej Akademii Nauk z okazji jubileuszu 80-lecia udział wzięło 200 gości z kraju i zagranicy, ale zabrakło... Jubilata, który potknął się na remontowanym chodniku i rozbił twarz tak, że nie mógł ruszyć się z domu. Za to 13 listopada 1987 roku mógł wspólnie z przyjaciółmi i uczniami cieszyć się z nadania mu przez Uniwersytet Warszawski tytułu doktora honoris causa. Podobne wyróżnienie odebrał wcześniej na Uniwersytecie Karola w Pradze i Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Kilkanaście towarzystw geograficznych przyznało profesorowi członkostwo honorowe.

Stanisław Leszczycki zmarł w Warszawie 13 czerwca 1996 roku. Został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.