Oskar Ryszard Lange
Urodzony 27 VII 1904 w Tomaszowie Mazowieckim. Studia na UAM i UJ (1922–1926). Pracownik Katedry Statystyki UJ (1926–1937), doktorat (1928), habilitacja (1931). Od 1937 w USA, profesor ekonomii i statystyki w University of Chicago (1938–1945). Profesor SGPiS (1949–1956), kierownik Katedry Statystyki, rektor SGPiS (1952–1955). Kierownik Katedry Historii Myśli Ekonomicznej w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR (1950–1954) i Katedry Ekonomii Politycznej na UW (1956).
Ekonomista, statystyk, polityk i działacz państwowy.
Ambasador Polski w USA (1945–1947), delegat przy ONZ i Radzie Bezpieczeństwa (1947). Przewodniczący Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ (1957–1959). Poseł na Sejm Ustawodawczy oraz na Sejm PRL (od 1947). Członek Rady Państwa (1955–1965).
Członek PAU (1948), TNW (1950), PAN (1952), przewodniczący Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN i kierownik sekcji Statystyki Matematycznej Instytutu Matematyki PAN. Członek (1949) i wiceprezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego.
Zmarł 2 X 1965 w Londynie.
Wstęp do ekonometrii, Warszawa 1958; Ekonomia polityczna, t. I-II, Warszawa 1959–1965; Optymalne decyzje, Warszawa 1962; Wstęp do cybernetyki ekonomicznej, Warszawa 1964.
J. Zaręba, Reforma w testamencie. Rzecz o Oskarze Lange, Warszawa 1985.
W przypadku prof. Oskara Langego tytuł eseju dobrze oddaje istotę jego działania: całe swe dorosłe życie dzielił między dwie wielkie pasje: pracę naukową i działalność polityczną. W obu tych sferach miał wybitne osiągnięcia. O ile jednak w tej pierwszej zdobył światowe uznanie i jest powszechnie uważany za uczonego, który współtworzył współczesną ekonomię, o tyle w drugiej działał we władzach komunistycznych w najbardziej represyjnym okresie istnienia tego systemu w Polsce. Trudno to uznać za powód do chwały, a jednocześnie nie można tego pominąć w ocenie jego roli w życiu akademickim i publicznym.
Urodził się 27 lipca 1904 roku w Tomaszowie Mazowieckim, w rodzinie drobnego przemysłowca1. W wieku sześć lat okazało się, że jest chory na gruźlicę stawu biodrowego, czego skutki odczuwał przez całe życie, mając krótszą o kilka centymetrów prawą nogę oraz usztywniony staw. Choroby nigdy nie udało się wyleczyć i co pewien czas występowały jej nawroty. W 1922 roku Lange ukończył gimnazjum humanistyczne w rodzinnym mieście i podjął studia na Uniwersytecie Poznańskim, a po ukończeniu pierwszego roku przeniósł się na Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. W czasie studiów koncentrował się na ekonomii i historii. W 1926 roku uzyskał stopień magistra. Po krótkim okresie pracy w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej w Warszawie powrócił do Krakowa i został asystentem w Katedrze Ekonomii i Statystyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pracę doktorską napisaną pod kierunkiem prof. Adama Krzyżanowskiego obronił w 1928 roku. W 1929 roku otrzymał stypendium Funduszu Kultury Narodowej umożliwiające odbycie kilkumiesięcznych studiów uzupełniających z ekonomii i statystki w Wielkiej Brytanii.
W maju 1931 roku uchwałą Rady Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego Oskar Lange uzyskał habilitację na podstawie rozprawy pt. Statystyczne badanie koniunktury gospodarczej (dwa lata później praca ta zdobyła prestiżową nagrodę Kasy im. Mianowskiego, jako najlepsza praca ekonomiczna w Polsce). Przewód habilitacyjny napotykał pewne trudności ze względu na działalność polityczną Langego w Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS), a także w Towarzystwie Uniwersytetu Robotniczego (TUR) oraz otwarte głoszenie poglądów socjalistycznych. Jak pisał sam Lange: „Praca [habilitacyjna – dopisek W.S.] została przyjęta, jednakowoż część członków Wydziału sprzeciwiła się mojej habilitacji, uzasadniając swój sprzeciw tym, że moje poglądy i działalność polityczna dyskwalifikuje mnie do nauczania na Uniwersytecie”2. Zatwierdzona przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) uchwała Senatu UJ ograniczała zakres habilitacji do statystyki, nadając prawa wykładania tylko w tym zakresie. Dopiero w 1936 roku Wydział Prawa UJ wydał na podstawie decyzji MWRiOP dokument rozszerzający prawo wykładania na ekonomię polityczną.
Początkowe ograniczenia zakresu habilitacji do statystyki oraz atmosfera niechęci wobec działalności politycznej Langego spowodowały trudności w uzyskaniu docentury na UJ, a także w kilku innych miejscach, w tym na Uniwersytecie Warszawskim. Będąc nadal zatrudnionym na UJ na stanowisku starszego asystenta i nie mając perspektyw zatrudnienia na stanowisku docenta, Lange podjął starania o uzyskanie stypendium umożliwiającego wyjazd za granicę. Ponownie odwołam się do jego słów: „Wielu profesorów doradzało mi wyjazd za granicę. Dzięki ich pomocy uzyskałem stypendium Fundacji Rockefellera na studia w Anglii i w Stanach Zjednoczonych”.
W początkach 1934 roku, po uzyskaniu płatnego urlopu naukowego na UJ, Lange wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie przebywał z krótkimi przerwami do 1945 roku. Był to czas przełomu w jego karierze akademickiej. W ciągu tych 11 lat zdobył i utrwalił pozycję jednego z najwybitniejszych ekonomistów w skali światowej, którego głos liczył się wówczas w międzynarodowej debacie naukowej i którego osiągnięcia badawcze współtworzyły fundamenty nowoczesnej ekonomii. Był niewątpliwie pierwszym i do dziś jednym z nielicznych polskich ekonomistów, który zdobył taką pozycję w światowej ekonomii.
Stypendium Rockefellera otrzymywał Lange przez dwa lata, do 1936 roku, z przerwą w trymestrze wiosennym 1935 roku, kiedy powrócił na UJ w celu przeprowadzenia zajęć dydaktycznych ze statystki. W większości okres ten spędził w Uniwersytecie Harvarda, współpracując m.in. z prof. Josephem Schumpeterem oraz prof. Wassilym Leontiefem. W 1936 roku przez semestr był zatrudniony jako wykładowca na Uniwersytecie Michigan Ann Arbor, a drugą część roku, po letnim pobycie w Polsce, spędził w Wielkiej Brytanii. Koncentrował się na własnej pracy naukowej, ale jednocześnie utrzymywał kontakt z London School of Economics oraz z University College. Przez pierwsze miesiące 1937 roku Lange kontynuował swój pobyt w Wielkiej Brytanii, po czym wrócił do kraju. Próby znalezienia satysfakcjonującego stanowiska na polskich uczelniach zakończyły się niepowodzeniem. Jak przedstawił to później w swoim życiorysie: „W warunkach dokonanej z takimi trudnościami habilitacji, celowość mojego dalszego pobytu na Uniwersytecie Jagiellońskim wydawała się wątpliwa. Usiłowania moich przyjaciół Henryka Kołodziejskiego i Ludwika Krzywickiego uzyskania dla mnie katedry w Wyższej Szkole Handlowej lub na Uniwersytecie Warszawskim były również bezskuteczne”3. Lange rozważał jeszcze możliwość zatrudnienia w Wolnej Wszechnicy w Łodzi, ale także i z tego projektu ostatecznie nic nie wyszło.
W tym czasie Lange otrzymał propozycję objęcia stanowiska wykładowcy (lecturership) na uniwersytecie w Berkeley, którą zaakceptował. Funkcję tę zaczął sprawować od sierpnia 1937 roku. Jednocześnie z pracą w Berkeley Lange przyjął stanowisko wykładowcy na Wydziale Ekonomii uniwersytetu w Stanford i prowadził tam zajęcia w semestrze zimowym roku akademickiego 1937/1938. W październiku 1937 roku otrzymał propozycję pracy na uniwersytecie w Chicago, gdzie od lipca 1938 roku został powołany na adiunkta (assistant professor), a po roku na stanowisko profesora (associate professor) na Wydziale Ekonomii. W tym czasie odrzucił propozycję powrotu na stanowisko profesora złożoną przez Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley. Jak wyjaśniał w jednym z listów pisanych do matki, uniwersytet w Chicago obiecywał mu awans na pierwsze stanowisko profesora (associate professor) z pensją 4500 dolarów rocznie, a po dwóch latach awans na pełnego profesora z pensją 6000 dolarów rocznie: ten ostatni awans otrzymał w lipcu 1943 roku z pensją 5500 dolarów rocznie4. Tak więc dwa czołowe uniwersytety amerykańskie konkurowały o włączenie Langego do kadry profesorskiej, podczas gdy 2 lata wcześniej żadna polska uczelnia nie była skłonna zaoferować mu katedry ekonomii i stanowiska profesora. Co więcej, w roku akademickim 1942/1943 Lange, po uzyskaniu urlopu na uniwersytecie w Chicago, przyjął zaproszenie Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, gdzie przez rok wykładał jako visiting professor.
W 1939 roku Lange został wicedyrektorem bardzo znanego instytutu ekonomicznego powołanego przez Alfreda Cowlesa, nazywanego Komisją Cowlesa dla Badań Ekonomicznych. Głównym celem Komisji Cowlesa było inicjowanie i popieranie badań mających wprowadzić do ekonomii metody matematyczne i statystyczne. Komisja odegrała ogromną rolę w stworzeniu i rozwoju ekonometrii oraz ogólnej teorii równowagi. Niewątpliwie Lange miał swój ogromny wkład w obie te dziedziny.
W tym okresie Lange wiele publikował, w tym prace, które stanowią istotny wkład do rozwoju nowoczesnej ekonomii. Szczególnie warto wspomnieć o pracy, która przyniosła mu największy rozgłos i stanowi jego najważniejsze osiągnięcie: On the Economic Theory of Socialism (opublikowana najpierw w dwóch częściach w „Review of Economic Studies” 1936, cz. 1, oraz 1937, cz. 2; nieco zmieniona edycja książkowa całej pracy ukazała się w 1938 roku, wydana wraz z pracą Freda M. Taylora, pod redakcją i z wstępem Benjamina E. Lippincotta). Praca ta w wersji książkowej była wielokrotnie wznawiana i tłumaczona na wiele języków. Zupełnie słusznie przyniosła mu sławę i zapewniła trwałe miejsce w historii myśli ekonomicznej. Jest ona cytowana do dzisiaj. Drugą pracą była książka Price Flexibility and Employment (Bloomington 1944) zainspirowana przełomowymi w teorii ekonomii pracami Johna Maynarda Keynesa, które zapoczątkowały powstanie nowej szkoły teoretycznej mającej do dziś ogromny wpływ na rozwój ekonomii.
Aktywność naukowa Langego w tym okresie była wręcz niebywała: uczestniczył w wielu konferencjach, seminariach, wygłaszał wiele wykładów i odczytów na uniwersytetach amerykańskich i kanadyjskich, w towarzystwach oraz instytucjach naukowych i społecznych, aktywnie brał udział w pracach nad kształtowaniem amerykańskiej polityki gospodarczej, wspierając zwłaszcza program gospodarczy prezydenta Franklina Delano Roosevelta. Utrzymywał kontakty naukowe i ożywioną korespondencję z najwybitniejszymi ekonomistami tego okresu, z których wielu otrzymało później Nagrody Nobla (w dziedzinie ekonomii nagrody są przyznawane od 1969 roku).
Wyrazem uznania dla pozycji Langego w nauce światowej było m.in. powołanie go w latach 1943–1945 na pełniącego obowiązki redaktora naczelnego (acting editor) bardzo prestiżowego czasopisma naukowego „Econometrica” oraz w skład komitetu redakcyjnego równie prestiżowego czasopisma „The Review of Economic Studies”. Ponadto był członkiem American Economic Association, Evanston Illinois, American Federation of Teachers, Chicago, Illinois, członkiem dożywotnim Ue Royal Economic Society, London, członkiem i tzw. fellow Econometric Society.
W październiku 1943 roku Lange dostał obywatelstwo amerykańskie. W tym też czasie w coraz większym stopniu angażował się w działalność polityczną i społeczną. Po zakończeniu wojny w 1945 roku zrezygnował z obywatelstwa amerykańskiego i wrócił do Polski.
Po powrocie do kraju początkowo praca akademicka zeszła na drugi plan: pierwszy był zdominowany przez działalność polityczną. W pierwszych latach ze względu na pełnione funkcje dyplomatyczne praca w polskich uczelniach była niemożliwa. Dopiero w 1949 roku Lange wznowił aktywność akademicką. W latach 1949–1956 był profesorem statystyki w Szkole Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, kierownikiem Katedry Statystyki oraz w latach 1952–1955 rektorem tej uczelni. Jednocześnie należał do kilku instytucji naukowych. Od 1948 roku był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, od 1950 roku – Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz (od momentu powstania w 1952 roku) członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk i przewodniczącym Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN. Oprócz tego kierował sekcją Statystyki Matematycznej Instytutu Matematyki PAN. Ponadto od 1949 roku był członkiem i wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego.
W październiku 1955 roku Lange dostał zaproszenie do wygłoszenia cyklu wykładów z historii myśli ekonomicznej na Wydziale Ekonomii Politycznej Uniwersytetu Warszawskiego. Był to pierwszy kontakt Langego z niedawno utworzonym Wydziałem Ekonomii Politycznej na UW. W lipcu 1956 roku rektor UW prof. Stanisław Turski, działając „na podstawie jednomyślnej uchwały Senatu UW z dnia 30 czerwca br.”, zaprosił Langego do objęcia kierownictwa Katedry Ekonomii Politycznej na Wydziale Ekonomii Politycznej UW. Formalnie dopiero 30 VI 1957 roku minister szkolnictwa wyższego napisał: „przenoszę Ob. profesora na własną prośbę z ważnością od dn. 4 listopada 1956 r. z SGPiS w Warszawie na katedrę ekonomii politycznej UW w Warszawie”5. Na UW Lange pracował przez 9 lat, do śmierci w 1965 roku.
Przejście Langego nastąpiło w momencie przełomowym dla historii studiów ekonomicznych na UW. Wydział Ekonomii Politycznej powstał w 1953 roku. Podstawową przesłanką jego powołania była potrzeba kształcenia kadr na potrzeby nauczania ekonomii politycznej, która była obowiązkowym przedmiotem na wszystkich kierunkach studiów wyższych w Polsce i którą traktowano jako narzędzie indoktrynacji ideologicznej. Jednak drugim zadaniem było stworzenie możliwości prowadzenia badań naukowych, przede wszystkim w zakresie ekonomii marksistowskiej, i kształcenie teoretyków zdolnych te badania rozwijać.
W początkowym okresie kadra nauczająca na Wydziale Ekonomii Politycznej składała się w większości z wykładowców reprezentujących ekonomię marksistowską traktowaną bardzo dogmatycznie i wręcz nieznających dominujących wówczas w świecie nurtów ekonomii keynesowskiej oraz ekonomii klasycznej. Nie mieli oni także liczących się osiągnięć naukowych.
Zmiany polityczne po październiku 1956 roku umożliwiły rozluźnienie dogmatycznego gorsetu traktowania ekonomii jako domeny ideologicznej i potraktowanie jej jako dziedziny nauki. W tym okresie główną rolę zaczęli odgrywać profesorowie lub młodzi pracownicy naukowi z autentycznym dorobkiem naukowym. Jednak przełomowe znaczenie miało przyjście na UW Langego. Był on niewątpliwie najwybitniejszym ekonomistą o ustalonej reputacji międzynarodowej, mającym szerokie kontakty zagraniczne. Mimo że w tym czasie pochłaniała go działalność polityczna, której z konieczności poświęcał większość swego czasu, to jednak wywarł on przemożny wpływ na kształcenie i pracę naukową Wydziału Ekonomii Politycznej. W dużym stopniu dzięki niemu Wydział ten stał się jednym z czołowych w Polsce ośrodków reformatorskiej myśli ekonomicznej, kształcącym ekonomistów na niezłym poziomie. Wprawdzie dominującym kierunkiem była marksistowska ekonomia socjalizmu i centralne planowanie, jednak studenci mogli się zetknąć z keynesizmem, a nawet z pewnymi elementami ekonomii klasycznej. Wykłady i seminaria Langego prezentowały bardzo wysoki poziom naukowy i metodologiczny. Miałem możność uczęszczania na jego zajęcia, które zawsze odbywały się przy wypełnionych salach, przyciągając wielu ekonomistów i studentów spoza Uniwersytetu. Jego autorytet i pozycja światowej klasy uczonego wywierały bardzo duży wpływ na ogólny poziom naukowy i dydaktyczny całego środowiska ekonomicznego na UW.
Wykłady Langego na UW miały charakter monograficzny – prezentowały nowe podejścia teoretyczne i metodologiczne. Na ich podstawie powstawały monografie naukowe. W okresie pracy na UW powstały wszystkie najważniejsze prace w powojennym okresie twórczości Langego, w tym m.in.: Wstęp do ekonometrii (1958), Ekonomia polityczna (t. I – 1959, t. II – 1966), Całość i rozwój w świetle cybernetyki (1962), Optymalne decyzje (1964) oraz Wstęp do cybernetyki ekonomicznej (1964).
Oskar Lange zmarł 2 października 1965 roku.
Trudno w krótkim eseju przedstawić osiągnięcia naukowe Langego, którego twórczość była wielowątkowa i dotyczyła prawie wszystkich podstawowych problemów teorii ekonomii, ale także dziedzin pokrewnych, przede wszystkim ekonometrii, statystyki, cybernetyki ekonomicznej. Gdyby jednak pokusić się o najbardziej syntetyczne wskazanie znaczenia dorobku naukowego Langego, można by wymienić trzy podstawowe obszary jego osiągnięć stanowiących niewątpliwy wkład do nauki światowej.
Po pierwsze, należy wymienić wskazanie możliwości realizacji zasad racjonalnego gospodarowania w warunkach społecznej własności środków produkcji, co było głównym przesłaniem wspomnianej wcześniej pracy O ekonomicznej teorii socjalizmu, która stała się przedmiotem słynnej dyskusji w latach 30. XX wieku i wprowadziła Langego do nauki światowej6. Jego koncepcja nazywana „modelem socjalizmu rynkowego” była przywoływana zarówno w wielu pracach teoretycznych, jak i w praktycznych dyskusjach dotyczących możliwości reformowania gospodarek opartych na centralnym planowaniu w państwach bloku komunistycznego oraz w wielu państwach eksperymentujących z wprowadzaniem gospodarki socjalistycznej. Mimo że, jak podkreślali krytycy, model ten był oderwany od rzeczywistości, zwłaszcza że nie uwzględniał uwarunkowań instytucjonalnych oraz faktu, iż sam autor w późniejszym okresie zdawał się odżegnywać od niektórych aspektów tego modelu7, stanowi on jedno z najważniejszych osiągnięć Langego.
Drugim obszarem była próba syntezy ekonomii klasycznej z ekonomią keynesowską, co doprowadziło do nowego spojrzenia m.in. na prawo rynków Saya. Główną pracą w tym zakresie jest wspomniana wcześniej książka Giętkość cen i zatrudnienie. Lange wprowadził w niej pojęcie efektów pieniężnych, co było całkowicie nowatorskie w ówczesnej literaturze światowej. Na tej podstawie wykazał możliwość zakłóceń w osiąganiu równowagi makroekonomicznej, a także wskazał na inną interpretację prawa Saya, co stało się podstawą do obecnie stosowanego rozróżnienia między równością a tożsamością Saya8. Wykazał, że tylko przy występowaniu tzw. dodatniego efektu pieniężnego giętkość cen może przywrócić ogólną równowagę w gospodarce. Natomiast wystąpienie ujemnego efektu pieniężnego powoduje zakłócenie ogólnej równowagi gospodarczej: zbyt mała ilość pieniądza w gospodarce powoduje spadek produkcji i jest przyczyną kryzysu. Było to wówczas całkowicie nowatorskie i stanowi do dziś uznawany wkład Langego do teorii ekonomii.
Wreszcie trzeci obszar osiągnięć naukowych Langego to próba dokonania wielkiej syntezy teorii ekonomii, a ściślej ekonomii marksistowskiej i ekonomii neoklasycznej. Niestety, próba ta nie została ukończona ze względu na podjęcie w międzyczasie wielu innych zadań badawczych, które zaowocowały wieloma publikacjami, a następnie – na przedwczesną śmierć Langego. Synteza ta miała być dokonana w rozpoczętym wielkim projekcie trzytomowej Ekonomii politycznej. Ukazał się w pełni ukończony przez autora tom I (w 1959 roku) i nie w pełni skończony tom II, wydany na podstawie odnalezionych fragmentów już po śmierci Langego w 1966 roku. W tym dążeniu Lange wpisywał się w ogólny trend panujący w naukach społecznych w połowie XX wieku: poszukiwanie syntezy naukowej wyjaśniającej funkcjonowanie gospodarek w ogóle, niezależnie od konkretnego systemu społeczno-ekonomicznego9. Jedna teoria sformułowana na wysokim szczeblu abstrakcji miała wyjaśniać ogólne prawa rządzące gospodarką, które z kolei są uzupełniane przez bardziej konkretne prawa odnoszące się do konkretnych systemów społeczno-gospodarczych i wreszcie prawa specyficzne tylko dla poszczególnych systemów, np. kapitalizmu czy socjalizmu. Odwołajmy się do słów Langego, który tak określał zamysł tego dzieła: „Staram się przeprowadzić pewną klasyfikację praw ekonomicznych i wykazać, że w poszczególnych historycznie ukształtowanych formacjach społecznych istnieje pewne nawarstwienie praw ekonomicznych o różnym historycznym zasięgu działania. Od praw, które określiłem jako techniczno-bilansowe prawa produkcji, o zasięgu historycznym bardzo szerokim, do prawa takich, jak np. prawo wartości, które obejmuje szereg formacji społecznych, niemniej jednak ma węższy zasięg historyczny i wreszcie do prawa specyficznych dla poszczególnych formacji społecznych, jak np. kapitalizmu czy socjalizmu”10.
Zrealizowanym osiągnięciem tej syntezy było włączenie do ekonomii marksistowskiej, która dla Langego była podstawą ogólnej teorii ekonomii, zasady racjonalnego gospodarowania będącej domeną rozważań teorii neoklasycznej. Przy czym w ujęciu Langego zasada ta była wzorcem, a nie prawidłowością działania konkretnego systemu gospodarczego. Synteza Langego miała więc polegać na włączeniu do marksistowskiej teorii, opisującej dynamikę systemów społeczno-gospodarczych, neoklasycznej statycznej teorii równowagi. Niestety, pierwszy i okrojony drugi tom Ekonomii politycznej są tylko częścią zapowiadanej syntezy.
Z czasem dążenie do stworzenia jednej teorii ekonomii zostało zarzucone. Współczesny rozwój ekonomii charakteryzuje się różnorodnością podejść i brak jest tendencji do tworzenia jedynej teorii, która wyjaśniałaby prawa funkcjonowania procesów gospodarczych. Nie tylko z tego punktu widzenia dorobek Oskara Langego należy dzisiaj do historii myśli ekonomicznej. Niewątpliwie jednak jego wkład w rozwój teorii ekonomii w skali światowej jest niezaprzeczalny i jego nazwisko w międzynarodowym środowisku ekonomii akademickiej jest do dziś powszechnie znane.
Drugą – oprócz nauki – życiową pasją Langego była szeroko rozumiana działalność polityczna. Bez przesady można stwierdzić, że aktywną działalność społeczną i polityczną podejmował od wczesnej młodości. Jak podaje jego najwybitniejszy biograf Tadeusz Kowalik, już jako 14-letni chłopiec wygłosił w kółku młodzieżowym odczyt o marksizmie i brał udział w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich11. W szóstej klasie gimnazjum w Tomaszowie Mazowieckim założył tomaszowski oddział Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej. Od tamtej pory, przez cały okres przedwojenny, był aktywnym działaczem socjalistycznym, należąc do ZNMS i Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR), a następnie od 1931 roku także do PPS. W tym czasie prowadził bardzo ożywioną działalność publicystyczną i był wpływowym inspiratorem ideologicznym nurtu socjalistycznego w Polsce. Jak sam to określał, jego myśl polityczna skrystalizowała się jednoznacznie w kierunku lewicowego socjalizmu i marksizmu12.
Początkiem zaangażowania Langego w wielką politykę była jego podróż do Związku Sowieckiego w maju 1944 roku i rozmowy z Józefem Stalinem oraz z kierownictwem Związku Patriotów Polskich. Warto pamiętać, że w tym czasie Lange już od kilku lat mieszkał w Stanach Zjednoczonych i miał obywatelstwo amerykańskie. Jak sam to wyraził: „Na zaproszenie Związku Patriotów Polskich przybyłem do Polskiej Armii w Związku Sowieckim i dla zbadania sytuacji Polaków w tym kraju. Działam jako prywatny amerykański obywatel i nie reprezentuję nikogo, tylko siebie”. Odwiedziłem również marszałka Stalina i komisarza spraw zagranicznych Wieczesława Mołotowa”13. Oczywiście wizyta nie miała charakteru prywatnego i musiała odbyć się za aprobatą przynajmniej Departamentu Stanu USA, a jednocześnie za przyzwoleniem Stalina, który chciał z pewnością osiągnąć korzystny efekt propagandowy. Lange ze zrozumieniem przyjmował stanowisko Stalina w sprawie planowanych nowych granic Polski, a nawet wyrażał obawy, czy planowane przejęcie przedwojennych ziem niemieckich nie obejmuje zbyt dużego obszaru, co może być powodem roszczeń odwetowych ze strony przyszłego państwa niemieckiego. Jego podróż była krytycznie oceniana przez większość prasy i środowisk emigracji polskiej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.
Po zakończeniu wojny Lange zdecydował się na powrót do kraju, zachęcony – jak się wydaje – możliwością objęcia stanowisk politycznych w nowych władzach Polski. Wiązało się to ze zrzeczeniem się obywatelstwa amerykańskiego. Lange wyraźnie stwierdził, że wraca do Polski „wyłącznie dla pracy politycznej, gdyż jeśli chodzi o pracę naukową, uniwersytet w Chicago zapewni mu kontakty i wpływy na skalę światową, z natury rzeczy powracając na uniwersytet w Polsce znacznie zmniejszyłby sobie ów zakres wpływów i kontaktów naukowych”14. Zaraz po powrocie został ambasadorem Polski w Stanach Zjednoczonych i przedstawicielem w ONZ oraz Radzie Bezpieczeństwa. W 1947 roku został odwołany z funkcji ambasadora i jednocześnie skończyła się kadencja Polski jako niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ. Lange wrócił na stałe do kraju, gdzie został posłem na Sejm. Jednocześnie uczestniczył w pracach partyjnych: najpierw jako członek władz PPS, a po kongresie zjednoczeniowym od 1949 roku jako członek Komitetu Centralnego PZPR. Zarówno posłem, jak i członkiem KC PZPR pozostawał do końca życia. Od 1957 roku był zastępcą przewodniczącego Rady Państwa, formalnie najwyższego organu władzy PRL. W latach 1957–1962 Lange przewodniczył Radzie Ekonomicznej, która była organem społecznym Rady Ministrów. Do jej zadań należało wypracowanie nowych metod planowania i zarządzania gospodarką, a także analiza sytuacji gospodarczej.
Przez cały czas od powrotu do kraju Lange wiele podróżował, uczestnicząc w niezliczonych konferencjach, kongresach, zjazdach i spotkaniach o charakterze politycznym, dyplomatycznym, partyjnym, gospodarczym i naukowym. Na większości tych spotkań wygłaszał referaty, wykłady lub miał inne wystąpienia. Przeglądając listę pełnionych funkcji, wyjazdów, wystąpień i innych prac podejmowanych przez Langego, aż trudno uwierzyć, że miał jeszcze czas na pracę naukową i akademicką oraz że był w stanie napisać tyle książek i tak znacząco powiększyć swój dorobek naukowy. Można tylko gdybać, co by było, gdyby całkowicie poświęcił się pracy naukowej. Jednak pasję naukową dzielił z równie silną pasją polityczną.
Trudno z dzisiejszej perspektywy jednoznacznie ocenić jego działalność polityczną. Jest to typowy przypadek działania w złym czasie. Jego udział we władzach państwowych i partyjnych przypadł na najgorszy okres w powojennej historii Polski. Z jednej strony był członkiem najwyższych władz partyjnych i państwowych w najbardziej represyjnym okresie komunizmu w Polsce, a okres tzw. odwilży był stosunkowo krótki. Z tego punktu widzenia Lange jest politycznie współodpowiedzialny za ten ciemny okres polskiej historii. Z drugiej strony, rzeczywisty wpływ Langego na podejmowane wówczas decyzje polityczne był znikomy, a właściwie żaden. Są liczne dowody na to, że jego głos był pomijany lub lekceważony. Na przykład w czasie VIII plenum KC PZPR w październiku 1956 roku nie udzielono mu głosu i tekst przygotowanego wystąpienia nadesłał tylko do protokołu. Podobnie w archiwum znajduje się przygotowany tekst wystąpienia na słynnym wiecu 24 października 1956 roku na placu Defilad w Warszawie. Mimo że Lange był obecny na trybunie, przemówienia tego nie wygłosił15.
W pewnym sensie przypadek Langego jest typowy dla działania władz komunistycznych w Polsce. Chcąc w jakiś sposób uwiarygodnić swoje rządy, władze dążyły do włączenia w swe szeregi ludzi z tytułami profesorskimi, traktując ich jednak jak marionetki, a nie rzeczywistych partnerów w sprawowaniu władzy. Wydaje się, że tak było z Langem. Jednak w tym przypadku dotyczyło to wybitnego uczonego cieszącego się ogromnym autorytetem w nauce światowej, jednego z największych ekonomistów polskich. W ostatecznym rachunku o bilansie jego dokonań powinny więc decydować twórcze osiągnięcia naukowe. A z tego punktu widzenia jego nazwisko jest na trwałe wpisane w historię nauki światowej i z tego właśnie powodu Uniwersytet szczyci się, że przez ostatnie 10 lat swego życia ten wielki uczony wykładał i tworzył w murach naszej uczelni.
1Informacje o życiu Langego pochodzą przede wszystkim z bardzo obszernego i drobiazgowego studium opracowanego przez F. Lange, Kronika życia i działalności, [w:] O. Lange, Dzieła, t. VIII, Warszawa 1986; a ponadto: M. Bochenek, Oskar Lange w polskiej i światowej ekonomii, [w:] idem, Studia varia o ekonomii i ekonomistach, Toruń, 2010; D. Drabińska, Lange Oskar Ryszard, [w:] Wielka encyklopedia PWN, t. XV, Warszawa 2003; T. Kowalik, Lange Oskar Ryszard, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVI, Wrocław 1971; T. Kowalik, Oskar Lange, „Ekonomista” 1964, nr 3.
2O. Lange, Dzieła, t. VIII, s. 59.
3Ibidem, s. 85.
4Ibidem, s. 109 i 189.
5Ibidem, s. 575.
6Zob. np.: T. Kowalik, Teoria socjalizmu Oskara Langego w konfrontacji z realiami, [w:] Oskar Lange a współczesność, red. Z. Sadowski, Warszawa 2005; J. Godłów-Legiędź, Model socjalizmu rynkowego Oskara Langego a spór o paradygmat w ekonomii, [w:] ibidem; E. Łukawer, Miejsce koncepcji Oskara Langego w poglądach na model funkcjonowania gospodarki socjalistycznej, [w:] ibidem; M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Warszawa 1994, s. 599.
7Zob. np. T. Kowalik, Teoria socjalizmu..., op. cit. s. 139.
8Zob. np. M. Blaug Teoria ekonomii..., s. 190.
9Zob. Z. Hockuba, M. Brzeziński, Oskara Langego syntezy teorii ekonomicznych, [w:] Oskar Lange a współczesność, Warszawa 2005, s. 289–312.
10O. Lange, Dzieła, t. VIII, s. 727.
11T. Kowalik, Oskar Lange..., op. cit., s. 485.
12Zob. np. O. Lange, Dzieła, t. VIII, s. 52.
13Zob. O. Lange, Dzieła, t. VI, s. 270.
14Ibidem, s. 339.
15Ibidem s. 575 i 579.