Marian Małowist

Urodzony 19 XII 1909 w Łodzi. Studia historyczne na UW (1927–1931), doktorat (1934). Nauczyciel szkół średnich (1934–1939). Podczas II wojny światowej w getcie warszawskim, nauczyciel na tajnych kompletach. Po ucieczce z getta udział w tajnym nauczaniu na Podlasiu. Habilitacja na UW (1946), pracownik Instytutu Historycznego UW (1947–1979), profesor (1952). Kierownik Zakładu Historii Gospodarczej, a następnie Historii Średniowiecznej.

Historyk, badacz dziejów gospodarczych, zwłaszcza Europy u schyłku średniowiecza i na początku nowożytności.
Członek TNW (1951). Współzałożyciel Towarzystwa Kursów Naukowych (1978).
Zmarł 30 VIII 1988 w Warszawie.

Kaffa – kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach 1453–1475, Warszawa 1947; Rzemiosło polskie epoki Odrodzenia, Warszawa 1953; Wielkie państwa Sudanu Zachodniego w późnym średniowieczu, Warszawa 1964; Ekspansja portugalska w Afryce a ekonomika Europy na przełomie XV i XVI wieku, Warszawa 1968; Europa a Afryka Zachodnia w dobie wczesnej ekspansji kolonialnej, Warszawa 1969; Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku: konfrontacja struktur społeczno-gospodarczych, Warszawa 1973; Tamerlan i jego czasy, Warszawa 1985.

A. Manikowski, Marian Małowist (1909–1988), „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1988, nr 51, s. 22–26.

HENRYK SAMSONOWICZ

MARIAN MAŁOWIST

1909–1988

 

Należał do najwybitniejszych historyków polskich XX wieku. Urodzony w Łodzi, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Po przebytej chorobie Heinego-Medina przez całe swe życie cierpiał na kalectwo, pogłębione tragicznym wypadkiem samochodowym w 1944 roku. Od dziecka cechowało go zainteresowanie historią, od młodości był uczulony na niesprawiedliwość społeczną. Już w szkole średniej wstąpił do Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, co spowodowało zatrzymanie go w trakcie składania matury na parę dni w areszcie. Nie przeszkodziło mu to w uzyskaniu w 1927 roku świadectwa dojrzałości i podjęciu studiów wyższych na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Odszedł wówczas od doktryn komunistycznych, ale pozostał do końca życia wierny lewicowym poglądom, dając im wyraz jako uniwersytecki pedagog, nie ulegając przy tym, nawet w najgorszych latach stalinowskich, obowiązującym wówczas oficjalnym wykładniom historii. Na początku lat 50. odważał się publicznie bronić swych tez dotyczących znaczenia kontaktów międzynarodowych w kształtowaniu stosunków dawnej Rzeczypospolitej i wraz ze swoimi kolegami i przyjaciółmi z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego interweniować u najwyższych władz państwowych, protestując przeciwko indoktrynacji i restrykcjom prowadzonym przez partyjnych działaczy. Później, już w latach 70., mimo coraz słabszego zdrowia, angażował się we współpracę z nielegalnym, ale jawnie działającym Towarzystwem Kursów Naukowych, udzielając także wsparcia swym uczniom działającym w opozycji.

Sylwetka naukowa Małowista była kształtowana przede wszystkim przez dwóch uczonych: Marcelego Handelsmana, promotora jego rozprawy magisterskiej, i Stefana Czarnowskiego. Obaj ci profesorowie prowadzili zajęcia, których treści dotyczyły bardzo szerokiej tematyki nauk humanistycznych: historii powszechnej obejmującej dzieje Europy w czasach Merowingów po czasy XIX wieku oraz zagadnień dotyczących problematyki kultury i zagadnień powiązanych z tematyką socjologii historycznej.

W 1931 roku Małowist uzyskał dyplom magistra filozofii w zakresie historii na podstawie pracy o stosunkach handlowych między Flandrią i miastami strefy nadbałtyckiej w XIII-XIV wieku. O jej wartości świadczy to, że w tym samym roku została przyjęta do renomowanego czasopisma „Revue Belge de Philologie et d’Histoire”.

Dzięki pomocy rodziny udało się Małowistowi wyjechać do Sztokholmu, gdzie w szwedzkich archiwach zebrał materiały do rozprawy doktorskiej pisanej pod kierunkiem Handelsmana, poświęconej dziejom handlu sztokholmskiego na tle szwedzkiej polityki zagranicznej w latach 1470–1503. Pracę obronił w 1934 roku, uzyskując stopień doktora. W następnych latach aż do wybuchu II wojny światowej był nauczycielem gimnazjalnym, nie tracił jednak kontaktów ze środowiskiem akademickim. W 1938 roku wziął udział w międzynarodowej konferencji w Rydze. Nawiązane tam kontakty zaowocowały uzyskaniem paromiesięcznego stypendium we Włoszech, gdzie zebrał podstawowe źródła do monografii o koloniach genueńskich nad Morzem Czarnym w XV wieku. Już wówczas imponował biegłą znajomością wielu języków obcych.

W czasie wojny został umieszczony w getcie warszawskim, gdzie stracił swoją pierwszą żonę i sam z ledwością uratował życie. Korzystając z pomocy swych kolegów – historyków – Stanisława Herbsta, Witolda Kuli, Heleny Brodowskiej i koleżanki ze szkoły – E. Czeczotowej, udało mu się wydostać z getta i ukryć we wsi Jabłoń koło Radzynia Podlaskiego. Rozpoczął tam pracę nauczycielską w tajnych kompletach i podjął się nasłuchów obcojęzycznych dla Batalionów Chłopskich. Ukrywał się na tej wsi pod nazwiskiem Józefa Mila aż do końca wojny, podejmując w jej ostatnich miesiącach pracę w nasłuchu Polskiego Radia. W 1945 roku, po wypadku samochodowym przeniósł się do Warszawy. Tutaj odzyskał, oddany do przechowania na czas wojny u Tadeusza Manteuffla, jedyny ocalały egzemplarz pracy o Kaffie, kolonii genueńskiej na Krymie, która stała się podstawą jego habilitacji uzyskanej w 1946 roku z historii gospodarczej średniowiecza.

W 1948 roku podjął pracę w Instytucie Historycznym Uniwesytetu Warszawskiego, któremu pozostał wierny do końca życia. W 1949 roku został mianowany docentem, w 1952 roku profesorem nadzwyczajnym, w 1955 roku doktorem nauk historycznych (czyli podówczas stopniem równorzędnym z tytułem profesora zwyczajnego), za monografię Studia z dziejów rzemiosła w okresie kryzysu feudalizmu w Zachodniej Europie. Do czasu przejścia na emeryturę w 1979 roku był kierownikiem Zakładu Historii Gospodarczej, a następnie Historii Średniowiecznej. Kontynuował prace badawcze dotyczące dziejów nie tylko Polski i Europy, lecz także Afryki, Azji, zjawisk ogólnodziejowych: niewolnictwa, wypraw odkrywczych, ekspansji Mongołów. Jego studia publikowano w czasopismach wielu krajów, m.in. w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Francji, Czechosłowacji, we Włoszech, w ZSRR, Belgii, w USA, a nawet w Japonii. Przyniosły mu opinię międzynarodowego autorytetu w dziedzinie powszechnej historii gospodarczej. Stał się też, co nie było udziałem zbyt wielu polskich historyków, twórcą „szkoły historycznej”, uznawanej w środowiskach międzynarodowych. Jego spostrzeżenia i pomysły badawcze były wprowadzane do nauki światowej i cytowane w licznych publikacjach. Jeden z twórców konstruujących model gospodarki światowej w czasach przednowożytnych – amerykański uczony Immanuel Wallerstein – stwierdził, że najwięcej skorzystał w swych pracach z dorobku i koncepcji dwóch uczonych: Francuza Fernanda Braudela i Polaka Mariana Małowista. W pracach tego ostatniego zostały bowiem ukazane zależności między poszczególnymi kręgami gospodarczymi świata wzajemnie na siebie oddziaływującymi pod koniec wieków średnich. Małowist wyróżniał przede wszystkim dwa podstawowe kręgi Europy, odmienne demograficznie, ustrojowo, także kulturalnie, podzielone osią południkową biegnącą – w dużym uproszczeniu – wzdłuż Łaby. Upraszczając, trzeba przede wszystkim podkreślić, że jako jeden z pierwszych badaczy przeszłości zwracał uwagę na znaczenie dla rozwoju gospodarczego świata nowych form produkcji przemysłowej na zachodzie Europy m.in. nakładu, manufaktury rozproszonej – uzależnionych, przynajmniej częściowo, od dostarczanych surowców ze Wschodu. Pokazywał, jak dalece powstający od początków XV wieku rynek zbytu na wyroby „nowego sukiennictwa” (draperie nouvelle), na produkty luksusowe (sukna, odzież, broń, wina, korzenie, cukier) stanowił bodziec do wytwórczości przemysłowej w rozwiniętych gospodarczo krajach Europy – Niderlandach (początkowo Flandrii, później głównie Holandii), środkowych i zachodnich Niemczech, Anglii. Jednocześnie zaś wschodnie ziemie kontynentu – Polski, Litwy, Czech, Węgier, Rosji, państw skandynawskich – wpływały na rozwój produkcji na zachodzie i korzystały z korzystnego bilansu handlowego. W zamian za różnorodne surowce – drewno budowlane, rudy metali, futra oraz żywność, zboże, bydło, ryby – na wschód zaczął płynąć strumień pieniędzy. Zarobione w ten sposób pieniądze były przeznaczane przede wszystkim na konsumpcję stosunkowo licznej warstwy społecznej, nie tylko magnaterii, lecz także szczególnie licznej w rozległych państwach jagiellońskich uprzywilejowanej szlachty. Inwestycje przemysłowe nie cieszyły się tam, z niewielkimi wyjątkami, powodzeniem i znaczna część środków pieniężnych przychodzących z Zachodu wypływała na Południe do przedsiębiorców włoskich, greckich i w coraz większym stopniu – tureckich. Na ziemiach wschodniej Europy Małowist dostrzegał i opisywał w swych pracach różne strefy gospodarcze. Pierwsza z nich obejmowała obszary nadbałtyckie, w skład których wchodziły ziemie późniejszej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i księstwa leżące na wchodzie Rzeszy. Do tej strefy bałtyckiej zaliczał Skandynawię, jako obszar eksportujący surowce mineralne (szwedzkie żelazo, duńskie ryby, norweskie drewno), dobrze przy tym dostrzegając odmienne cechy gospodarki w krajach na Północy i na Południu. Druga strefa leżała według Małowista na ziemiach Rosji i krajów sąsiednich. Dostarczała ona na Zachód przede wszystkim futra. Trzecia obejmowała tereny dzisiejszej Ukrainy, pobrzeża czarnomorskie i Zakaukazie, eksportowała na Zachód wielkie stada bydła oraz produkty wschodnie dostarczane z ziem tureckich i mongolskich. Czwarta strefa – rejony podkarpackie, które dostarczały przynajmniej od XIII wieku na potrzeby Zachodu drogocenne metale kolorowe – złoto, srebro, miedź i ołów. Wreszcie ostatnia strefa, bałkańska, powiązana początkowo przez Włochów, później przez kupców tureckich z azjatyckim Bliskim Wschodem, dostarczała drogocenne tkaniny, broń, korzenie, wina.

Ze wszystkich tych stref leżących w Europie Środkowej i Wschodniej były eksportowane towary niezbędne dla przemysłu stoczniowego w Holandii i krajach leżących dalej na Zachodzie (m.in. dla Portugalii i Hiszpanii). Były to towary bardzo potrzebne w czasach narastającej koniunktury na budowę flotylli ruszających nowymi szlakami oceanicznymi. Nie zagłębiając się już w dokładniejsze opisy wielkiego handlu, dodać należy, że Małowist ukazywał początki wzajemnych współzależności gospodarek prowadzące do pierwszego etapu powstawania rynku światowego. Ponadto skutki tych zmian prowadziły do znaczących odmienności rozwoju społecznego. Wśród nich widział Małowist genezę m.in. zjawiska zwanego wtórnym poddaństwem, skutkującym przywiązaniem ludności chłopskiej do ziemi i rozwojem przymusowej pracy pańszczyźnianej. Wpływał na ten stan rzeczy wzrost znaczenia posiadaczy ziemskich (szlachty) na Wschodzie, idący w parze z osłabianiem miast i marginalizowaniem pozycji mieszczaństwa.

Na początku lat 60. Małowist podjął badania nad powstawaniem gospodarki świata nowożytnego w dobie wielkich wypraw odkrywczych. Jego zdaniem kryzys dochodów szlachty portugalskiej zmusił tę warstwę do poszukiwania korzyści na nowych obszarach i w innych formach działania. Efektem tego była ekspansja kolonialna. Poczynając od początków XV wieku, zostały podjęte wielkie wyprawy organizowane głównie przez szlachtę, a inspirowane przez władze państwowe, mające na celu poszukiwanie nowych źródeł dochodu. Skierowane były przede wszystkim na kontynent afrykański i zapoczątkowały pierwszy etap kolonializmu europejskiego. Niewątpliwą zasługą uczonego było ukazanie tego procesu dziejowego i jego skutków nie tylko dla Europy, lecz także dla krajów afrykańskich, przede wszystkim zachodnich wybrzeży tego kontynentu. Monografie Małowista – poświęcone stosunkom w Sudanie Zachodnim w dobie wczesnej ekspansji kolonialnej i jej skutkom, zarówno dla konkwistadorów portugalskich, jak i dla mieszkańców Afryki – stały się punktem wyjścia dla wielu badaczy zajmujących się powstawaniem gospodarki globalnej. Zostały one nieco później już przez jego uczniów poszerzone o powiązania Europy z całym afrykańskim kontynentem, z Ameryką Łacińską oraz z Indiami. Wraz z pogłębianiem badań nad dziejami ekspansji Europy i jej kontaktami z innymi kontynentami sam Małowist zwrócił uwagę na problemy historii Azji. Zafrapowały go dzieje Mongołów, co zaowocowało badaniami ich struktur społecznych i ich roli w euroazjatyckim świecie. Studia nad „wzrostem i upadkiem Imperium Mongolskiego”, czy nad charakterem władzy Tamerlana skłoniły go do zajęcia się (wraz z żoną, Izą Bieżuńską-Małowist, profesorem historii starożytnej) jednym z „wielkich problemów dziejów człowieka”, czyli znaczeniem i historią niewolnictwa w dziejach powstającej gospodarki ogólnoświatowej.

Wyliczenie tylko ważniejszych prac (zestawionych częściowo do 1974 roku w jego księdze pamiątkowej) z ponad 500 publikacji Małowista, wśród których kilkadziesiąt ukazało się poza Polską, zajęłoby zbyt wiele miejsca. Warto jednak pokusić się o określenie, przynajmniej wstępne, cech charakteryzujących jego warsztat naukowy. Jak się wydaje, można je ująć w pięć następujących reguł. Pierwsza dotyczyłaby możliwości poznania historycznego. Małowist przyjmował istnienie prawdy obiektywnej o przeszłości, do której historyk powinien się zbliżać. Zdecydowanie odrzucał wszelkie próby instrumentalnego traktowania historii, wykorzystywania jej do bieżących potrzeb politycznych. Miał nawet z tego powodu kłopoty, kiedy odrzucał obowiązujące w latach 40. i 50. tezy o decydującym znaczeniu rynku wewnętrznego dla rozwoju gospodarczego krajów i opowiadał się za wpływem przemian zachodzących w Europie na powstanie i rozwój folwarku pańszczyźnianego. Niejako dla równowagi, w latach późniejszych, wbrew wielu polemistom i zwolennikom opowiadających się za postmodernizmem czy innymi współczesnymi prądami naukowymi, zawsze reprezentował stanowisko głoszące istnienie twardych faktów leżących w sferze historii gospodarczej.

Druga reguła stosowana przez Małowista dotyczyła krytycznego, zawsze nieufnego podejścia do źródła. Gdyby doszukiwać się jakichś analogii w teoriach poznania, można by znaleźć je w głoszonej niegdyś przez Plechanowa „teorii hieroglifów”. Dla Małowista każdy ślad pozostawiany przez człowieka był nieocenionym źródłem do poznania przeszłości, który jednak nie przekazuje wiedzy o niej wiernie i dokładnie. Trzeba bowiem znaleźć właściwy klucz do tłumaczenia przekazu i jego przełożenia na język współczesny. Dopiero właściwe zrozumienie zawartych w nim treści daje gwarancję prawidłowego wyjaśniania zjawisk i procesów zachodzących w przeszłości. Na swój sposób Małowist wprowadzał tym swoim podejściem elementy późniejszego postmodernizmu. Wielkie znaczenie przywiązywał do trzeciej reguły w swoim postępowaniu badawczym. Szanował swych poprzedników, ale nie uznawał niepodważalnych autorytetów. Nakazywał, by zawsze weryfikować przekazane opinie i oceny wydarzeń. Warto wspomnieć, że proponując swym uczniom podjęcie jakichkolwiek tematów, polecał rozpoczynanie ich pracy od lektury wskazanych przez niego źródeł, by mogli sobie wyrobić własny pogląd – oczywiście później niejednokrotnie zmieniany – na badane zagadnienie. Przestrzegał jednocześnie przed ufaniem w dosłowne przekazy, przede wszystkim dostarczane przez źródła normatywne. Zawsze podkreślał, że wyrażały one bardziej programy działania ustawodawcy niż istniejący stan rzeczy, że w większym stopniu przedstawiały stosunki postulowane niż rzeczywiste.

Kolejną regułą w jego postępowaniu badawczym, w czym zbliżał się do wysoko cenionej przez siebie francuskiej szkoły Annales, było badanie przeszłych wydarzeń, szczególnie w dziejach gospodarczych, w możliwie szerokiej perspektywie przestrzennej. Realizując postulat „historii integralnej”, starał się ukazać badane zagadnienia w związku z procesami zachodzącymi niezależnie od istniejących granic politycznych czy podziałów ideologicznych. Dla Małowista przeszłość przypominała określenie stosowane wobec republiki francuskiej – miała być „jedna i niepodzielna”. Pisząc o dziejach Polski, ukazywał je możliwie jak najściślej z procesami i wydarzeniami dziejącymi się poza jej granicami. Znowu by odwołać się do zdania jednego z twórców szkoły paryskiej, Fernanda Braudela: „przez pryzmat ziarnka ryżu widzieć cały świat”. Dzieje Polski, w jego oglądzie grające rolę owego ziarnka ryżu, były widziane przez niego w kontekście dziejów całej środkowej Europy, które z kolei były umieszczane na tle wydarzeń zachodzących na innych kontynentach świata. Podejmując badania nad historią Polski, opisywał jej znaczenie w kontaktach z innymi państwami, na pograniczu obszarów rozwiniętych i zacofanych, przedstawiał jej rolę odgrywaną w czasie kryzysu gospodarczego Zachodu, by następnie przejść do zagadnień jeszcze szerszych, czyli podjęcia prób rozwoju gospodarki kontynentalnej przez ekspansję zamorską i jej skutków także dla naszego kraju. Takie widzenie przeszłości stało się jedną z podstaw modnych ostatnio badań nad „centrum i peryferiami”.

Kolejna cecha twórczości Małowista podlegała na ukazywaniu współzależności różnych dziedzin życia ludzkiego. Na pewno na pierwszym miejscu stawiał gospodarkę, w której widział główną siłę sprawczą zachodzących wydarzeń. W zachodzących w niej procesach widział klucz do poznania i zrozumienia różnych aspektów przeszłości. Dawał temu wyraz, pisząc o górnictwie, handlu, rzemiośle (badania zespołowe, które przyniosły serię monografii poświęconych różnym jego dziedzinom), badał dzieje handlu, stosunków monetarnych. Podejmował i inspirował studia nad dziejami miast, jako głównych ośrodków kształtujących przemiany życia, przyspieszających rozwój cywilizacji. Podejmowany przez niego szeroki zakres tematyczny pozwalał mu także na uwzględnianie innych, współzależnych z gospodarką dziedzin życia, m.in. zmieniających się struktur społecznych, dziejów politycznych, szeroko widzianych problemów kultury. Tematy, którymi się zajmował, umożliwiały mu poznawanie faz rozwojowych nie tylko Polski, krajów sąsiednich i Europy, lecz także rozległych obszarów, na których miały pojawić się podstawy współczesnej gospodarki i podziały do dziś widoczne na mapie świata.

Obraz działalności Małowista byłby niepełny, gdyby pominąć odgrywaną rolę, zgodnie z najlepszą tradycją uniwersytecką, mistrza gromadzącego wokół siebie liczne grono uczniów. Potrafił rozstrzygać skomplikowane kwestie i, przede wszystkim, stawiać pytania, które przed słuchaczami otwierały nowe, coraz ciekawsze perspektywy poznawcze. Pobudzał aktywność intelektualną, ucząc jak należy prowadzić dyskusję naukową, formułować stawianie śmiałych hipotez wspartych rzetelnym materiałem źródłowym. W trakcie dyskusji z Małowistem rodziły się nowe pomysły i nowe propozycje badawcze, dotyczące poznawania zjawisk dziejących się w różnych czasach i w szerokiej panoramie przestrzennej. Wnioski i przemyślenia uzyskane podczas prowadzonej z nim dyskusji owocowały podejmowaniem przez niego i jego uczniów bardzo różnorodnej tematyki dotyczącej dziejów wielu zjawisk na wielu kontynentach. Do jego uczniów należy grono uczonych, często także już o międzynarodowej sławie, działających w różnych placówkach badawczych. Można wymienić wśród nich m.in. Antoniego Mączaka, Benedykta Zientarę, Marię Bogucką, Bronisława Geremka, Andrzeja Wyrobisza, Michała Tymowskiego, Jana Kieniewicza, Marcina Kulę, Mariana Dygo, Rafała Karpińskiego, Bronisława Nowaka, Danutę Molendę, Andrzeja Dziubińskiego, Barbarę Stępniewską-Holzer, Annę Dunin-Wąsowiczową, Igora Kąkolewskiego, Jacka Adamczyka, a także autora tego eseju. Wśród słuchaczy – i dyskutantów – na jego seminarium częstymi uczestnikami byli także mile widziani goście Stanisław Trawkowski, Tadeusz Lalik, którzy brali aktywny udział w dyskusjach. Ich wielokierunkowa twórczość naukowa, szerokość podejmowanej tematyki, pozwala na utrzymanie poglądu o stworzeniu przez Małowista na Uniwersytecie liczącej się szkoły historycznej.

Wśród prawie 100 prac, należy wymienić przynajmniej te, które wpłynęły na dalsze kierunki badań prowadzonych nie tylko w Polsce, lecz także na świecie. Do dziś klasyczną, szeroko cytowaną pracą jest jego magisterska dysertacja Les relations economique entre la Flandre, la Pologne et les pays limitrophes du XIIIe au Revue Belge de Philologie et d’Histoire (1931). Inne ważne prace to: Handel zagraniczny Sztokholmu i polityka zewnętrzna Szwecji w latach 1470–1503 (Warszawa 1935), Kapitały handlowe w górnictwie na przełomie wieku XV na XVI („Przegląd Historyczny” 1935), The Baltic and the Black Sea in Medieval Trade, Baltic and Scandinavian Countries (1937), Riga und Danzig vom Ausbruch des Dreizehnjahrigen Krieges bis zum Ende dez XVI Jahrhunderts, Riga (1938), Kaffa – kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach 1453–1475 (Warszawa 1947), Z problematyki dziejów gospodarczych strefy bałtyckiej we wczesnym średniowieczu („Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1948), Polityka gospodarcza Zakonu Krzyżackiego w XV wieku (Warszawa 1948), W sprawie badań nad historią rzemiosła miejskiego w średniowiecznej Polsce („Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1951), Zagadnienie kryzysu feudalizmu w XIV i XV wieku w świetle najnowszych badań. Próba krytyki („Kwartalnik Historyczny” 1953), Podstawy gospodarcze przywrócenia jedności państwowej Pomorza Gdańskiego z Polską w XV wieku („Przegląd Historyczny” 1954), Studia z dziejów rzemiosła w okresie kryzysu feudalizmu na Zachodzie Europy w XIV i XV wieku (Warszawa 1954), Ueber die Frage der Handelspolitik des Adels in den Ostseelaendern im 15. und 16. Jahrhundert, Hansische Geschichtsblaetter (1957), On the Transition from Feudalism to Capitalism (w jęz. japońskim, Tokio 1958), Problem podziału gospodarczego Europy w XV-XVII wieku (Warszawa 1958), The economic and social development of the Baltic countries from 15-th to the 17-th centuries („Economie History Review” 1959), L’approvisionement des ports de la Baltique en produits forestiers pour constructions navales aux XVe et XVIe siecles (Paris 1960), Les produits des pays de la Baltique dans le commerce international au XVIe siecle („Revue du Nord” 1960), Polska a przewrót cen w Europie w XVI-XVII w. („Kwartalnik Historyczny” 1961), Les mouvements dexpansion en Europe aux XVe et XVIe siècles („Annales. Economies, sociétés, civilisations” 1962), O społecznych aspektach wczesnej ekspansji kolonialnej („Przegląd Historyczny” 1963), Les aspects sociaux de la première phase de l’expansion coloniale („African Bulletin” 1964), Wielkie państwa Sudanu w późnym średniowieczu (Warszawa 1964), Europe de l’Est et les Pays Iberiques (Barcelona 1965), The problem of the inequality of economic development in Europe in the later middle ages („Economic History Review” 1966), Ekspansja portugalska w Afryce a ekonomika Europy na przełomie XV i XVI w. („Przegląd Historyczny” 1968), Europa a Afryka Zachodnia w dobie wczesnej ekspansji kolonialnej (Warszawa 1969), Quelques observations sur le commerce de l’or dans le Sudan occidental au moyen-âge („Annales. Economies, sociétés, civilisations” 1970), Wschód a Zachód Europy w XIII-XIV wieku, Konfrontacja struktur gospodarczych (Warszawa 1973), Konkwistadorzy portugalscy (Warszawa 1976), Z zagadnień wzrostu i upadku miast Imperium Mongolskiego (Warszawa 1976), Tamerlan i jego czasy (Warszawa 1985), Niewolnictwo (wraz z Izą Bieżuńską-Małowist, Warszawa 1987).