Władysław Henryk Melanowski
Urodzony 22 VI 1888 w Warszawie. Studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie (1907–1912); asystent w Zakładzie Anatomii Patologicznej UW, później w Klinice Okulistycznej UW, tamże doktorat (1923) i habilitacja (1926); profesor UW (1933). W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania. Kierownik Katedry i Kliniki Okulistycznej UW (1929–1931). Dyrektor Instytutu Oftalmicznego w Warszawie (1934–1945). Dyrektor Kliniki Okulistycznej UW (1945–1950) i Akademii Medycznej (1950–1959).
Lekarz oftalmolog; prace m.in. z optyki okulistycznej, fizjopatologii i higieny oka.
Członek TNW (1946), Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Polskiego Towarzystwa Historii Medycyny, Polskiego Towarzystwa Okulistycznego.
Redaktor naczelny czasopisma „Klinika oczna” (1931–1937).
Zmarł 19 II 1974 w Warszawie.
Badania kliniczne i anatomopatologiczne nad zmianami w oczach w zapaleniu nerek, Kraków 1925; Nowe drogi leczenia nawrotów owrzodzeń rogówki, Warszawa 1937; Dzieje Instytutu Oftalmicznego im. Edwarda ks. Lubomirskiego w Warszawie 1823–1944, Warszawa 1948; Optyka okulistyczna, Warszawa 1950; Oko a układ nerwowy, Warszawa 1956; Dzieje okulistyki, Warszawa 1972.
H. Jeżewska, Prof. dr Władysław Henryk Melanowski, „Archiwum Historii Medycyny” 1974, t. XXXVII, s. 223–238.
W historii polskiej okulistyki trudno znaleźć tak wybitnych mistrzów i jednocześnie polihistorów i poliglotów jak Władysław Henryk Melanowski. Urodził się 22 VI 1888 roku w Warszawie, stolicy Nadwiślańskiego Kraju jako syn rzemieślnika fabrycznego Kacpra i Wiktorii de domo Ziemińskiej. Nie był jedynakiem, towarzyszyło mu rodzeństwo: Czesław i Wiktoria. Do szkół uczęszczał w grodzie Warsa i Sawy – najpierw do II Gimnazjum, potem, gdy jako uczestnik strajku szkolnego w 1905 roku miał problemy, uczył się przez pewien czas w Gimnazjum generała Pawła Chrzanowskiego, a także w Akermanie (obecnie Białogród), mieście położonym nad limanem Dniestru, gdzie jako ekstern w 1907 roku uzyskał maturę.
W wieku 17 lat został osierocony. Najpierw odszedł ojciec, a później matka. Opiekę nad nim, a także pozostałym rodzeństwem przejął brat matki – Antoni. Melanowski uzyskał stypendium rządowe i podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie. Odbywał je w latach 1907–1912, a dyplom lekarza otrzymał 16 X 1912 roku. Na dyplomie była adnotacja: „Pomieniony w niniejszym dyplomie p. Melanowski otrzymywał stypendium rządowe w ciągu trzech semestrów w Uniwersytecie św. Włodzimierza za co ma obowiązek odsłużyć skarbowi po półtora roku za każdy rok otrzymanego stypendium”1.
Nastąpiły lata wytężonej pracy. Początkowo Melanowski miał w klinice chirurgicznej w Kijowie wolontariat, który trwał rok. Żył ze stypendium rządu cesarskiego w epoce Mikołaja II i jako stypendysta otrzymał posadę we wsi Siemijarka na Syberii w pobliżu Semipałatyńska. I wojna światowa odmieniła jego życie. Został żołnierzem armii rosyjskiej i w stopniu kapitana służył na Syberii koło Tobolska i w Omsku. W mieście tym poza działalnością wojskową zajął się okulistyką i nawet dokonywał zabiegów chirurgicznych. Podczas pobytu na Syberii poznał wygnańców polskich. Zaangażował się w działalność Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, którego najpierw był wiceprezesem, a potem prezesem.
Do ojczyzny wrócił wiosną 1918 roku i podjął pracę jako wolontariusz w Instytucie Oftalmicznym, którego szefem był Walenty Kamocki. Jako początkujący okulista Melanowski podlegał w instytucie Kazimierzowi Beinowi. Przez pewien czas był asystentem Zakładu Anatomii Patologicznej Uniwersytetu Warszawskiego. Państwo potrzebowało doświadczonych kadr, także medycznych, ale najpilniejsze wydawały się wówczas kwestie związane z obronnością kraju. Wcielony do wojska wczesną wiosną 1919 roku i obdarzony stopniem oficerskim kapitana w Armii Polskiej Władysław Melanowski wyruszył do Francji, gdzie służył pomocą organizującej się wtedy Armii gen. Józefa Hallera. Wtedy poznał wiele instytucji lecznictwa szpitalnego, także zajmujących się okulistyką.
We Francji uczony nie był długo, raptem 3 miesiące. Wzbogacony o nowe doświadczenia, podjął pracę okulisty w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie, a później w grodzieńskim Szpitalu Okręgowym. Działalnością okulistyczną parał się w tych instytucjach nieregularnie. Był to czas, kiedy lekarze, także okuliści, byli potrzebni na frontach wojennych. Najwyraźniej początkujący okulista wykazał się swymi umiejętnościami, gdyż na początku 1921 roku Kazimierz Noiszewski podjął starania o zwolnienie Melanowskiego z sił zbrojnych. Młoda Klinika Okulistyczna Uniwersytetu Warszawskiego pozyskała osobę znacząco wzmacniającą jej kadrę. Od tej pory kariera Melanowskiego zmierzała w kierunku naukowym. Został asystentem na uczelni, a potem starszym asystentem.
Po uzyskaniu w 1923 roku doktoratu, w latach 1924–1925 pogłębiał swoją wiedzę i umiejętności najpierw w Bordeaux u Pierre-Félixa Lagrange’a, a następnie w Pradze, Zurychu oraz w Wiedniu, w Szpitalu Franciszka Józefa – u Hansa Laubera. Zdobyte wówczas doświadczenia szybko zaowocowały habilitacją otrzymaną w 1926 roku na podstawie pracy pt. Badania anatomo-patologiczne i kliniczne nad zmianami w oczach w chorobach nerek. Zyskała ona uznanie w środowisku lekarskim i okulistycznym, autor otrzymał Nagrodę im. W. Koczorowskiego Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego i został etatowym docentem. W latach 1926–1933 Melanowski wykładał metody badania wzroku. Kilka lat później, po przejściu Noiszewskiego na emeryturę, przez dwa lata (1929–1931) pełnił obowiązki kierownika Katedry i Kliniki Okulistycznej do czasu objęcia tej funkcji przez wiedeńczyka, Hansa Laubera. W jakiś czas potem uzyskał godność profesora tytularnego (1933). W 1934 roku został dyrektorem Instytutu Oftalmicznego w Warszawie i tę funkcję sprawował do 1945 roku.
W czasie kampanii wrześniowej profesor pracował w Szpitalu Ujazdowskim (jako kierownik oddziału ocznego). W pierwszych latach wojny brał udział w tajnym nauczaniu. Na tajnym Wydziale Lekarskim UW oraz w tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich wykładał optykę okulistyczną (1941–1942) i dzieje okulistyki (1941–1942). Wykłady opracowywał, korzystając z bibliotek Instytutu Oftalmicznego i Polskiego Towarzystwa Okulistycznego.
W powstaniu warszawskim z początkiem sierpnia Melanowski rozpoczął ewakuację chorych i personelu Instytutu do budynku Muzeum Narodowego. Wieczorem tego samego dnia Niemcy podpalili budynek. We wrześniu ewakuował Instytut Oftalmiczny do Milanówka, a następnie do Grodziska. Stamtąd wrócił do stolicy w marcu 1945 roku. Wkrótce został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego okulistyki i Kierownika Katedry i Kliniki Uniwersytetu Warszawskiego (w latach 1945–1950), a następnie Akademii Medycznej, gdzie sprawował tę funkcję do 31 VIII 1959 roku, czyli do przejścia na emeryturę. Profesurę zwyczajną otrzymał dopiero 29 XI 1956 roku.
Jako znakomity kierownik, pedagog i uczony Melanowski wykształcił wielu znamienitych okulistów, przeprowadził liczne doktoraty oraz sporą ilość habilitacji takich wybitnych uczonych jak: Witold Kapuściński, Wiktor Arkin, Witold Starkiewicz, Stanisław Altenberger, Jerzy Morawiecki, Adam Kwaskowski, Witod Orłowski, Mariam Merz, Paweł Segał, Elżbieta Rusinowa, Zofia Falkowska, Halina Wolter.
„Stworzył w ten sposób szkołę. Odznaczał się doskonałą spostrzegawczością i wyjątkową pamięcią, a przede wszystkim ogromnym umiłowaniem nauki, wiedzą teoretyczną i praktyczną. Był wybitnym erudytą o szerokich zainteresowaniach filozoficznych i historycznych. Prócz większości języków europejskich, biegle znał grekę, łacinę, pismo arabskie i hebrajskie. Materiały do rozpraw historycznych czerpał z oryginalnych źródeł średniowiecznych. Posiadał także duże zdolności popularyzatorskie. Jako lekarz i pedagog wyróżniał się postawą pełną szlachetności, życzliwości i zrozumienia dla innych”2.
Od 1947 roku profesor współpracował z Polskim Komitetem Normalizacyjnym w komisjach ustalających normy z zakresu optyki i okulistyki. Począwszy od 1921 roku brał czynny udział we wszystkich zjazdach okulistów polskich, w wielu zjazdach okulistów słowiańskich, francuskich, brytyjskich, niemieckich i w międzynarodowych kongresach okulistycznych.
Pracował aktywnie naukowo. Szczególnie interesujące prace napisał w okresie międzywojennym. Opisał w nich podział zmian na dnie oka w chorobach nerek – Badania anato-patologiczne i kliniczne nad zmianami w oczach w chorobach nerek (1925); wyjaśnił najczęstszą przyczynę zapalenia woreczka łzawego u kobiet – Badania w sprawie większej częstości zapalenia woreczka łzawowego u kobiet (1926); opracował ciekawą metodę wyłuszczania gradówki i dalszych działań leczniczych w tej kwestii – Gradówka, jej leczenie i własna odmiana zabiegu wyłuszczania gradówki (1927); zmodyfikował w sposób wielce oryginalny cięcie spojówkowe w operacji Lagrange’a – Własna modyfikacja cięcia spojówkowego w operacji Lagrange’a (1928). Jako dobrze wykształcony anatom podał anatomiczne wyjaśnienie pojawiania się przypadków pierścienia Kaisera i Fleischera rogówki w chorobie Wilsona – Zbadany anatomo-patologiczny przypadek pierścienia Kaisera-Fleischera rogówki (1929); wykazał znaczenie sportu, dietetyki oraz oświetlenia dla prawidłowej czynności narządu wzroku.
W okresie okupacji zwrócił uwagę na znaczenie historii w medycynie, opracowując dzieje Instytutu Oftalmicznego oraz szerzej pojęte dzieje okulistyki polskiej i światowej. W tej dziedzinie wydał dwa bezcenne dzieła: Dzieje Instytutu Oftalmicznego im. Edwarda ks. Lubomirskiego w Warszawie 1823–1944 (Warszawa 1948) oraz Dzieje okulistyki (Warszawa 1972). Współpracował z Polskim słownikiem biograficznym, umieszczając w nim sylwetki okulistów polskich.
Melanowski był niewątpliwie jednym z najwybitniejszych okulistów polskich o ogromnym wręcz dorobku naukowym i monograficznym. Warto wspomnieć tu monografię optyki i neurologii okulistycznej: Optyka okulistyczna (1950). Już w początkach swej kariery naukowej przełożył, na wieczną chwałę nauki polskiej, Krótki podręcznik chorób ocznych (1921) – Nathaniela Bishopa Harmana. Literaturę fachową tłumaczył też na inne języki, np. Iconographia ophtalmologica (1963) pióra Bogumiła Kozłowskiego na język rosyjski. W latach 1931–1937 był naczelnym redaktorem czasopisma „Klinika Oczna”. Odznaczony orderami: polskimi i zagranicznymi. Członek wielu towarzystw naukowych: Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz Polskiego Towarzystwa Historii Medycyny. Członek, prezes i członek honorowy Polskiego Towarzystwa Okulistycznego, a także członek honorowy wielu zagranicznych towarzystw okulistycznych, np. Towarzystwa Okulistów Francuskich.
Władysław Melanowski był żonaty z Franciszką de domo Migdalską. Z tego związku miał cztery córki: Zofię, Halinę, Krystynę i Irenę. Zmarł 19 II 1974 roku i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Wybrana literatura:
Jeżewska H., Prof. dr Władysław Henryk Melanowski, „Archiwum Historii Medycyny” 1974, t. XXXVII, s. 223–238.
Łoza S., Czy wiesz kto to jest?, Warszawa 1983.
Polski słownik biograficzny, red. E. Rostworowski, t. XIX, Kraków 1974.
Słownik biograficzny polskich nauk medycznych XX wieku, red. i oprac. B. Urbanek, Warszawa 1997.
Śródka A., Uczeni polscy XIX i XX stulecia, Warszawa 1994.