Antoni Łaszkiewicz
Urodzony 28 IX 1904 w Zakatałach na Kaukazie. Studia na UW, asystent w Katedrze Mineralogii, Geologii i Gleboznawstwa SGGW w Warszawie. Doktorat na UW (1929). Habilitacja (1931) w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie oraz na UW (1932). W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania. Profesor UW (1946).
Geolog, krystalograf, mineralog, petrograf, historyk nauki; badania morfologii kryształów wielu występujących w Polsce minerałów. Autor modyfikacji metody Lauego w rentgenowskich badaniach struktur kryształów. Prace o minerałach solnych Inowrocławia i siarce rodzimej w solach Kłodawy.
Pracownik Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, długoletni kierownik Działu Mineralogii i Petrografii.
Członek TNW (1935). Działacz Państwowej Rady Ochrony Przyrody i Polskiego Towarzystwa Geologicznego.
Prezes Polskiego Związku Filatelistycznego (1928–1930).
Zmarł 21 IV 1980 w Warszawie.
O miedzi rodzimej, Warszawa 1933; Mineralogia, Warszawa 1936; Katalog analiz chemicznych skał i minerałów Polski, Warszawa 1961; Powstanie i rozwój geochemii, Warszawa 1973.
A. Nowakowski, Profesor Antoni Łaszkiewicz (1904–1980), Koło Chemików Absolwentów UW, Materiały zjazdowe, www.chem.uw.edu.pl/people/AMyslinski/kolo/antoni.html (dostęp: 25.02.2016).
Przed utworzeniem Wydziału Geologii na Uniwersytecie Warszawskim w 1952 roku w uczelni pracowało dwóch wybitnych krystalografów: Rosjanin Georgij (Jurij) Wulf (1863–1925) oraz Polak Antoni Łaszkiewicz. Ich losy tak się potoczyły, że obaj nie doczekali emerytury na uczelni. Wulf w czasie strajków szkolnych lat 1905–1906 opowiedział się za zasadnością postulatów społecznych spolszczenia uczelni i na znak protestu wobec polityki carskich władz podał się w 1908 roku do dymisji, po czym wyjechał do Moskwy. Łaszkiewicz został aresztowany pod fikcyjnym zarzutem działalności konspiracyjnej w 1949 roku i skazany przez stalinowski wymiar sprawiedliwości na 9 lat więzienia. Po ogłoszeniu amnestii wyszedł na wolność w 1955 roku, ale na opuszczone miejsce pracy na uniwersytecie już nie wrócił. Po reorganizacji geologicznego szkolnictwa wyższego i utworzeniu nowego Wydziału Geologii UW tutaj na niego nie oczekiwano. Podjął więc pracę w Instytucie Geologicznym Centralnego Urzędu Geologii w Warszawie, gdzie zorganizował prężny ośrodek badań mineralogiczno-petrograficznych i skupił wokół siebie zespół znaczących specjalistów w tych dziedzinach.
Byli więc, Wulf i Łaszkiewicz, poniekąd wygnańcami ze swego podstawowego miejsca pracy, które wcześniej uświetnili pracami i gronem wychowanków. Tak się złożyło, że to właśnie Łaszkiewicz ogłosił gruntowne studium o wybitnym Rosjaninie pt. Raboty Ju. W. Wulfa w Warszawskom uniwersitetie (1972). Nie spotkali się nigdy, choć – w różnych latach – korzystali z tej samej aparatury do pomiarów krystalograficznych.
Antoni Łaszkiewicz urodził się 28 września 1904 roku w Zakatałach na Kaukazie (dziś Azerbejdżan), gdzie jego ojciec był sędzią. Później, na 60. urodziny, miasto to przyznało mu swoje honorowe obywatelstwo. Wychowywał się jednak na Wołyniu, gdzie w Żytomierzu uczęszczał do szkoły średniej. Wcześnie podjął pracę zarobkową, w latach 1919–1920 zajmował się porządkowaniem zbiorów przyrodniczych w Żytomierskim Muzeum Krajoznawczym. Zapewne w tym okresie zostały rozbudzone jego zainteresowania geologią i historią nauk geologicznych. W 1920 roku wraz z rodziną dotarł do Warszawy, gdzie dwa lata później uzyskał maturę i w następstwie podjął studia przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Zmuszony okolicznościami i chęcią sprawdzenia własnych możliwości dydaktycznych, w 1923 roku został młodszym asystentem w katedrze mineralogii, geologii i gleboznawstwa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Po dwóch latach na stałe związał się pracą z macierzystą uczelnią. Na Uniwersytecie Warszawskim przeszedł niemal kompletną ścieżkę akademickiej kariery: od asystenta, przez stanowisko adiunkta, docenturę (1932) po profesurę nadzwyczajną (1946). Doktorat uzyskał w 1929 roku na podstawie ogłoszonej w 1927 roku rozprawy Studia mineralogiczne. Wiedząc, jak długo się wówczas czekało na profesurę, już w 1931 roku uzyskał veniam legendi z krystalografii w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Druga habilitacja z następnego roku, uzyskana na Uniwersytecie Warszawskim z mineralogii i krystalografii, bardziej odpowiadała jego naukowym zainteresowaniom. Tę habilitację w październiku 1939 roku przeniesiono na Uniwersytet Stefana Batorego do Wilna, już w zgoła odmiennych warunkach politycznych. Łaszkiewicz znalazł się w Wilnie po odbyciu kampanii wrześniowej 1939 roku, w której czynnie uczestniczył. Zmobilizowany w stopniu porucznika trafił do Grupy Operacyjnej „Narew”, z którą przeszedł szlak bojowy. Na Uniwersytecie Stefana Batorego nie pozostał długo, gdyż uczelnię rozwiązano w połowie grudnia. Warto zaznaczyć, że tylko Łaszkiewicz spełnił warunek stawiany przez władze litewskie i błyskawicznie, w ciągu dwóch tygodni, nauczył się języka urzędowego. Mimo to, podobnie jak inni Polacy, został zwolniony z pracy. Litewski państwowy urząd geologiczny niechętnie zatrudniał Polaków. Łaszkiewicz znalazł więc pracę w tamtejszym Zarządzie Drogowym przy budowie szosy Wilno-Kowno. Współpracował w tym czasie z Komitetem Pomocy Uchodźcom na Litwie (zrazu oficjalnie, a później konspiracyjnie). Jesienią 1941 roku, już w czasie okupacji niemieckiej, Łaszkiewicz przedostał się do Warszawy i niemal natychmiast podjął wykłady na Wydziale Farmaceutycznym tajnego Uniwersytetu Warszawskiego. Wykłady i ćwiczenia dla studentów farmacji prowadził już przed wojną, wrócił więc w konspiracji do swoich poprzednich zajęć.
Kiedy Antoni Łaszkiewicz rozpoczynał w 1922 roku studia na UW, był jednym z nielicznych w grupie interesujących się naukami geologicznymi. Okresowo na wszystkich latach nie było ich więcej niż dziesięciu. Część z nich obrała geografię jako drugi kierunek, licząc na łatwiejsze znalezienie pracy w szkołach. Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie sporadycznie przyjmował do pracy nowo promowanych absolwentów. Tylko najbardziej zdeterminowani zakładali, że w czasie studiów uzyskają asystenturę na uczelni. Perspektywa profesury po skończeniu mineralogii, geologii czy paleontologii była minimalna. Mimo to, Łaszkiewicz wybrał tę drogę. Katedra Mineralogii i Petrografii UW obsługiwała dydaktycznie głównie Wydział Farmaceutyczny uczelni. Dawało to duże możliwości zajmowania się krystalografią różnych substancji chemicznych, np. aspiryny lekarskiej. W połączeniu z badaniami terenowymi, w istotny sposób wzbogacało to warsztat badawczy młodego uczonego.
Katedrę Mineralogii i Petrografii prowadził na uniwersytecie prof. Stanisław Józef Thugutt, wybitny specjalista z zakresu chemizmu minerałów, szczególnie grupy zeolitów. W sposób naturalny Łaszkiewicz został jego uczniem. Jednocześnie uczęszczał on na Politechnice Warszawskiej na wykłady Tadeusza Wojno, zajmującego się mineralogią ogólną i krystalografią w jej klasycznym ujęciu, tj. krystalografią geometryczną. Podobny kierunek badań reprezentował prof. Stefan Kreutz na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie Łaszkiewicz odbył staż naukowy. Odbiło się to później na naukowych zainteresowaniach i problematyce badawczej jego prac. Za radą swoich nauczycieli w 1931 roku wyjechał na uzupełniające studia do Heidelbergu do prof. Victora Goldschmidta i do Zurychu do prof. Paula Niggliego. Uzdolnienia do pracy naukowej oraz łatwość przyswajania sobie języków obcych sprawiały, że wyjazdy te okazały się bardzo owocne.
Łaszkiewicz nie zamykał się tylko w gabinetach i salach wykładowych. Był wybitnym sportowcem w strzelaniu z broni małokalibrowej. W zawodach w 1926 roku uzyskał I nagrodę ufundowaną przez prezydenta Ignacego Mościckiego. Bardzo aktywnie działał w Polskim Związku Filatelistycznym, którego prezesem był w latach 1928–1930. W dziedzinie filatelistyki zdobył renomę eksperta w skali międzynarodowej. Interesował się także muzealnictwem mineralogicznym.
W karierze uniwersyteckiej w okresie międzywojennym osiągnął niemal wszystko, co dane było absolwentowi kierunku nauk przyrodniczych. Czynnie uczestniczył w stowarzyszeniu docentów, ale głównego celu: zamiany docentury „prywatnej” na „etatową”, nie udało mu się zrealizować. Ciężko przeżył fakt, że po przejściu prof. Thugutta na emeryturę w 1935 roku, na jego miejsce powołano dotychczasowego profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie – Zygmunta Weyberga. Z chwilą jego inkorporacji w 1936 roku stosunki między nowym kierownikiem katedry i zasiedziałym na uczelni adiunktem stały się chłodne.
Okres okupacji niemieckiej chlubnie zapisał się w biografii Łaszkiewicza. Poza tajnym nauczaniem na uniwersytecie, wstąpił on do AK i w dowództwie pełnił eksponowaną funkcję doradcy. Brał udział w powstaniu warszawskim, a po jego upadku przez obóz w Pruszkowie przedostał się do Krakowa. W Krakowie niemal natychmiast przystąpił do wykładów na tajnym Uniwersytecie Jagiellońskim, ucząc mineralogii przyszłych farmaceutów. Do Warszawy wrócił już w lutym 1945 roku, rzucając się w wir odbudowy życia naukowego stolicy po zniszczeniach wojennych. Pierwsze uniwersyteckie wykłady mineralogii i krystalografii prowadził w swoim mieszkaniu w ocalałej kamienicy prof. Jana Samsonowicza przy ul. Wilczej 22.
Jako członek korespondent Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1935) Łaszkiewicz już w 1945 roku skutecznie podjął się odbudowy drukarni tego stowarzyszenia. Członkiem zwyczajnym Towarzystwa został w 1947 roku.
Po śmierci w marcu 1945 roku prof. Zygmunta Weyberga nic nie stało na przeszkodzie, by Katedrę Mineralogii i Petrografii objął jej główny powojenny rekonstruktor, zrazu jako zastępca profesora, a później (1946) profesor nadzwyczajny. W Muzeum Wydziału Geologii UW zachowały się nieliczne okazy wygrzebane w tym okresie z rumowiska po spalonym w 1939 roku budynku z Muzeum Mineralogicznym, w którym przed wojną mieściły się zakłady geologiczne oraz uniwersyteckie zbiory minerałów i skał. Dziś na tym miejscu znajduje się nowo wybudowany gmach Wydziału Polonistyki. Łaszkiewicz był człowiekiem niezwykle sprawnym i dobrze zorganizowanym, skoro zdołał jeszcze w tym okresie napisać i już w 1946 roku ogłosić drukiem podręcznik Mineralogia ogólna. Ponadto, na zlecenie Ministerstwa Oświaty, prowadził różne kursy dokształcające, działał w Państwowej Radzie Ochrony Przyrody i Polskim Towarzystwie Geologicznym. Odbijało się to wprawdzie na charakterze publikacji (mniej prac naukowych, więcej publicystyki naukowej), ale warunki prowadzenia badań wobec braku aparatury były wówczas nadzwyczaj trudne.
Bardzo aktywny okres w życiu prof. Łaszkiewicza przerywa aresztowanie w 1949 roku za rzekomą działalność antypaństwową. Nie bez wpływu na uwięzienie była jego działalność filatelistyczna: korespondencja z filatelistami z zagranicy oraz bogate, własne zbiory znaczków pocztowych, które zostały skonfiskowane (później przez wiele lat miał odbudowywać kolekcję). W więzieniu pracował jako drukarz. Z pewnością psychicznie wspierali go profesorowie UW, zwłaszcza Jan Samsonowicz i Roman Kozłowski. Profesor Andrzej Bolewski z AGH, już jako prezes Centralnego Urzędu Geologii (CUG), wyjednał u władz możliwość przekazywania do więzienia literatury specjalistycznej. W więzieniu Łaszkiewicz dokonał przekładu klasycznej rozprawy Henry’ego Cliftona Sorby’ego z 1859 roku. Przekład pt. Powstanie minerałów i skał w świetle badań mikroskopowych kryształów, został ogłoszony w „Pracach Muzeum Ziemi” dopiero w 1970 roku. Także w więzieniu Łaszkiewicz opracowywał ekspertyzy dla potrzeb Instytutu Geologicznego CUG. Po wyjściu na wolność, nie bez uciążliwych zabiegów, został zrehabilitowany w 1956 roku.
Z pewnością trwający 6 lat i 9 miesięcy pobyt w więzieniu wywarł wpływ na jego psychikę, zwłaszcza przy świadomości, że proces był fikcją, nawet w ówczesnych warunkach prawnych. Profesor zachował jednak dobry kontakt z młodszymi współpracownikami, co przy jego głębokiej erudycji miało duży wpływ na ich rozwój naukowy.
Od czasu pracy w młodości w Muzeum Krajoznawczym w Żytomierzu Łaszkiewicz był niesłychanie przywiązany do spraw muzealniczych. Choćby dlatego już w 1932 roku energicznie poparł ideę Stanisława Małkowskiego utworzenia w Warszawie Towarzystwa Muzeum Ziemi, które pełniłoby funkcję narodowego muzeum geologicznego. Był bardzo zaangażowanym członkiem tego Towarzystwa, także skutecznie zabiegając o środki na badania terenowe dla mniej zamożnych studentów, co w konsekwencji pozwoliło im uzyskać magisteria. Służył im ponadto swoją wiedzą w Katedrze Mineralogii i Petrografii na Uniwersytecie. Po latach został także stałym pracownikiem Muzeum Ziemi PAN w Warszawie i długoletnim kierownikiem jego Działu Mineralogii i Petrografii. Jego pasję od czasu młodości stanowiła także historia nauki. Jako świetny znawca tej problematyki uczestniczył w międzynarodowych kongresach z historii nauki (Warszawa – 1965, Moskwa – 1971).
W obfitym, liczącym ponad 140 publikacji, dorobku naukowym prof. Łaszkiewicza można wydzielić kilka nurtów badawczych, przewijających się ze zmienną intensywnością w ciągu jego długiej zawodowej aktywności. W okresie międzywojennym i zaraz po wojnie najważniejszą dziedziną jego badań była krystalografia, a zwłaszcza krystalograficzne badania morfologii kryształów szeregu występujących w Polsce minerałów. Na podstawie precyzyjnych pomiarów goniometrycznych Łaszkiewicz opisał postacie krystalograficzne, pokrój, w niektórych przypadkach również zbliźniaczenia, kryształów syngenitu i blodytu z Kałusza, glaserytu i syngenitu ze Stebnika, azurytu i mimetezytu z Gór Świętokrzyskich, polskich wystąpień miedzi rodzimej i cerusytu, a także siarki rodzimej i celestynu z Tarnobrzega i Szydłowa. Wyniki tych badań zostały opublikowane głównie w „Archiwum Mineralogicznym”, wydawanym w Warszawie najstarszym polskim periodyku naukowym, poświęconym w całości naukom mineralogicznym. Badania krystalograficznych postaci i form minerałów wykonane na najszerszą dotychczas w naszym kraju skalę, dały mu pozycję uznanego autorytetu w tej, właściwie już dzisiaj nieuprawianej, dziedzinie wiedzy, łączącej tradycyjnie krystalografię z mineralogią. Do istotnych osiągnięć Łaszkiewicza należy zaliczyć także wykazanie, że bipiramidalny pokrój kryształów kwarcu nie może służyć jako kryterium jego wysokotemperaturowej genezy, gdyż takie kryształy spotyka się również w środowiskach niskotemperaturowych. Zajmowały go ponadto akcesoria wzrostu zapisane na powierzchni kryształów, mechanizmy wzrostu kryształów czy metody otrzymywania syntetycznych monokryształów. Krystalografia geometryczna nie była jedyną dziedziną zainteresowań Łaszkiewicza. Miał on również osiągnięcia w badaniach strukturalnych, oznaczając stałe sieciowe i grupę przestrzenną syngenitu i pochodnej aspiryny – salicylanu sześciometylenoczteroaminy. W badaniach metodycznych dokonał modyfikacji metody Lauego w rentgenowskim rozpoznaniu struktur kryształów.
Obszar zainteresowań naukowych prof. Łaszkiewicza w okresie pracy w Instytucie Geologicznym w Warszawie przesunął się bardziej w kierunku mineralogii i petrografii, ogniskując się zwłaszcza na ewaporatach. Opublikował prace o minerałach solnych Inowrocławia i siarce rodzimej w solach Kłodawy. Ukoronowaniem tych badań była monografia Minerały i skały solne zamieszczona w „Pracach Muzeum Ziemi”. W dorobku naukowym Łaszkiewicza znajdują się także opracowania petrografii cechsztynu Gór Świętokrzyskich i krystalicznych skał z podłoża Niżu Polskiego. Również w dziedzinie petrografii w orbicie jego zainteresowań znalazły się zagadnienia metodyczne związane z badaniami optycznymi i wykonywaniem preparatów ze skał i rud do obserwacji pod mikroskopem polaryzacyjnym.
Profesora Łaszkiewicza interesował rozwój geochemii w Polsce. Wraz z grupą współpracowników zajmował się gromadzeniem wyników analiz chemicznych minerałów i skał Polski, które później zostały wydane w serii monografii.
Bardzo dużą rolę przywiązywał do popularyzacji nauk mineralogicznych. W licznych artykułach ogłaszanych we „Wszechświecie” przybliżał szerokiej rzeszy czytelników zagadnienia nowoczesnej krystalografii, tworzące się w naukach mineralogicznych nowe kierunki i pojawiające się nowe narzędzia badawcze.
Łaszkiewicz pozostawił po sobie kilka podręczników: wydane przed wojną przewodniki do ćwiczeń z krystalografii i optyki kryształów oraz wydany w 1946 roku podręcznik Mineralogia ogólna. Największego przedsięwzięcia w tym zakresie, kilkutomowego podręcznika krystalografii, nad którym pracował także w końcowym okresie swojego pobytu w więzieniu, nie udało mu się ostatecznie doprowadzić do opublikowania.
Największą pasją prof. Łaszkiewicza, którą zajmował się już przed wojną, była filatelistyka. Profesor uchodził w tej dziedzinie – jak wspomniano – za wielki autorytet, także na arenie międzynarodowej. Był redaktorem i jednym ze współautorów monografii Polskie znaki pocztowe, wydanej w 1935 roku i wznowionej w latach 1960–1973. Pełnił funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Filatelistycznego w Warszawie w latach 1928–1930, aktywnie działał w Związku Stowarzyszeń Filatelistycznych w Polsce i Polskim Związku Filatelistów. Jako mistrz krótkich form pisarskich pozostawił po sobie ponad 170 publikacji o tematyce filatelistycznej. Przez kilka lat ukazywał się w „Przeglądzie Geologicznym” jego Kącik filatelistyczny, w którym omawiał znaczki pocztowe tematycznie związane z geologią i górnictwem. Przeglądy filatelistyczne ogłaszał drukiem w „Życiu Warszawy”, podpisując je pseudonimem „Antykwa”.
Profesor Łaszkewicz przeżył 76 lat; niemal do końca był czynny jako uczony i działacz społeczny. Angażował się zwłaszcza w prace Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego i Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi, w których pełnił wiele kierowniczych funkcji. W ostatnich latach życia zajmował się w dużym stopniu historią nauk geologicznych i z tego zakresu ogłosił ponad 70 publikacji, dokumentując dokonania wybitnych uczonych oraz instytucji naukowych różnych krajów. Jedną z ostatnich jego prac był szkic O warszawskich kolekcjach i zbiorach mineralogicznych i geologicznych, zamieszczony w 1980 roku w „Pracach Muzeum Ziemi”, periodyku, który przez długi czas redagował i wyniósł na wysoki poziom.
W powojennych losach Łaszkiewicza możemy znaleźć odbicie doświadczeń wielu osób dotkniętych represjami okresu stalinowskiego. Więzienie go nie złamało. Trudne dla niego było rozstanie się z uczelnią, której poświęcił wiele lat pracy i do której świetności walnie się przyczynił. Wiedzą i doświadczeniem długoletniego nauczyciela akademickiego służył uniwersytetowi także, gdy był poza jego murami.
Zmarł w Warszawie 21 kwietnia 1980 roku. Odwiedzających go w ostatnich dniach życia w szpitalu prosił, by nie zapominali o potrzebie zajmowania się historią nauki, w tym zwłaszcza nauk geologicznych w Polsce.