Stefan Nowakowski
Urodzony 6 VIII 1912 w Kobyłce. Studia na UW (1932–1936). Pracownik Polskiego Instytutu Socjologicznego (od 1936). W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania. Pracownik Polskiego Instytutu Socjologicznego w Lublinie (1944). Asystent w Katedrze Teorii Kultury UW (1945–1950), doktorat (1947), habilitacja (1951), profesor (1960). Kierownik Katedry Techniki Społecznej Badań Terenowych (1950–1952), Katedry Socjografii (1957–1964) oraz Katedry Socjologii Szczegółowej (1964–1968). Po powstaniu Instytutu Socjologii UW kierownik Zakładu Socjologii Wsi i Miast (1968–1982).
Socjolog, znawca problematyki socjologii miasta i procesów urbanizacyjnych.
Członek PAN (1971). Pracownik IFiS PAN (od 1961), kierownik Zakładu Socjologii Miasta. Zastępca przewodniczącego, przewodniczący i honorowy przewodniczący Komitetu Nauk Socjologicznych PAN (1969–1989). Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (1962–1963).
Redaktor naczelny „Studiów Socjologicznych” i „Polish Sociological Bulletin”.
Zmarł 25 I 1989 w Warszawie.
Adaptacja ludności na Śląsku Opolskim, Poznań 1957; Socjologiczne problemy miasta polskiego (red.), Warszawa 1964; Narodziny miasta, Warszawa 1967; Przemiany polskich społeczności lokalnych (red.), Warszawa 1974; Miasto polskie w okresie powojennym, Warszawa 1988.
W. Wincławski, Słownik biograficzny socjologii polskiej, t. III: N-St, Toruń 2007.
Siedemdziesięciolecie urodzin i czterdziestopięciolecie pracy prof. Stefana Nowakowskiego przypadły na burzliwy 1982 rok, mało sprzyjający rozpamiętywaniu rocznic. Toteż dopiero teraz, po zniesieniu stanu wojennego, wracając do zwykłego trybu życia powracamy także do przypomnienia biografii i zasług tego wybitnego przedstawiciela warszawskiego ośrodka socjologicznego.
Z okazji takich jubileuszów pisze się zazwyczaj artykuły rejestrujące daty z życia, przedstawia szczeble kariery naukowej i wymienia tytuły opublikowanych prac. Powstaje w ten sposób schemat biograficzny mogący dość wiernie oddać przebieg życia, wskazać zakresy prowadzonych badań i inne dziedziny działalności. Lecz poza tym schematem pozostaje istotna treść życia i działań, pozostaje żywa indywidualność stanowiąca podstawę twórczości, ognisko promieniujące z siebie więcej niż otrzymało przez wychowanie i wykształcenie. Bardzo trudno jest przedstawić sylwetki uczonych, pokazując przede wszystkim to, czym się różnią od swoich współczesnych, a znacznie łatwiej jest nakreślić cechy wspólne lub podobne, występujące w całej społeczności uczonych danego okresu.
Zacznijmy więc od przypomnienia faktów. Profesor Stefan Nowakowski urodził się jeszcze w zaborze rosyjskim w 1912 roku. Należy zatem do pokolenia, dla którego odzyskanie niepodległości było podstawowym wydarzeniem, determinującym całą młodość. Wojna światowa, która dotknęła kraj zniszczeniem i pożogą, pozostała w pamięci dorosłych. Dla młodzieży urodzonej bezpośrednio przed nią, najważniejsze było odzyskanie niepodległości, gdyż jako pierwsze pokolenie poszła ona znowu do polskiej szkoły w polskim państwie.
Drugim punktem zwrotnym tej biografii jest droga chłopskiego dziecka z podwarszawskiej Kobyłki, przez czterooddziałową szkołę w rodzinnej wsi, dalej szkołę w Wołominie, IV gimnazjum miejskie w Warszawie, do Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1932–1936, gdzie studiował prawo i socjologię. Czym była taka droga chłopskiego dziecka, o tym można przeczytać w czwartym tomie Młodego pokolenia chłopów Józefa Chałasińskiego. Po zakończeniu studiów Nowakowski wiąże się z Polskim Instytutem Socjologicznym i rozpoczyna pracę naukową pod kierownictwem Chałasińskiego i Józefa Obrębskiego. W 1937 roku w czasopiśmie „Sprawy Narodowe” publikuje swoje pierwsze prace, a w 1939 roku ukazuje się jego pierwsza obszerna monografia wsi Nowa Dąbrowa. Tak więc rozpoczął życie naukowe jeszcze w okresie międzywojennym, jako socjolog empiryk, prowadzący badania terenowe nad środowiskiem, w którym wyrósł – nad wsią.
Potem, gdy wszedł jako jeden z nielicznych synów chłopskich do społeczności naukowej, losy Nowakowskiego stały się zwykłymi losami polskiego intelektualisty. Druga wojna światowa, okupacja w kraju, tajne nauczanie, tajne prace badawcze w ramach Polskiego Instytutu Socjologicznego i podjęcie w nim pracy po reaktywowaniu w 1944 roku w wyzwolonym Lublinie. Od 1945 roku praca w nowym Uniwersytecie Łódzkim, potem powrót do odbudowanego Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie, współpracując z Janem S. Bystroniem i Stanisławem Ossowskim, uzyskuje stopnie naukowe doktora, potem habilitację, bierze udział w badaniach Ziem Zachodnich i rozpoczyna normalny tok pracy uniwersyteckiej, dzieląc czas między intensywne badania i nauczanie. W 1957 roku jako profesor obejmuje pierwszą katedrę w Uniwersytecie Warszawskim, od 1961 roku podejmuje równoległą pracę w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, w 1971 roku zostaje członkiem PAN.
Nowakowski należy do tej grupy socjologów, która świadomie i celowo nastawiła się na rejestrowanie przebiegu procesu społecznego w Polsce po wyzwoleniu, zmianie ustroju, włączeniu Ziem Zachodnich i Północnych, uprzemysłowieniu, wielkich migracjach ludności ze wsi do miast, masowym kształceniu na poziomie zawodowym, średnim i wyższym. W 1946 roku wraz z prof. Ossowskim podejmuje badania na Dolnym Śląsku, gdzie miejscowa ludność polska, żyjąca od wieków w Niemczech, zderza się w tragiczny sposób z repatriantami zza Buga i napływową ludnością z centralnej i południowej Polski. Książka pt. Adaptacja ludności na Śląsku Opolskim (1957) jest już w tej chwili dokumentem historycznym, ale zarazem wciąż jeszcze aktualnym podręcznikiem metodologicznym i świadectwem postawy naukowej. Problemy Opolszczyzny kontynuuje w książce Przeobrażenia społeczne wsi polskiej (1960). Profesor Nowakowski zaczyna wtedy badania nad urbanizacją i rozwojem miast w Polsce. Narodziny miasta (1967), książka przedstawiająca powstanie i rozwój Kędzierzyna Koźle, staje się początkiem wielu prac, wielu autorów inspirowanych badaniami Nowakowskiego. Socjologia miasta i badania urbanizacji stają się centralnym problemem dalszych prac. Oto tytuły następnych książek: Socjologiczne problemy miasta polskiego (1964 ), Procesy urbanizacyjne w powojennej Polsce (1965), Warszawa. Socjologiczne problemy stolicy i aglomeracji (1969), Jaka jesteś Warszawo, Przemiany miejskich społeczności lokalnych w Polsce (1974), Planowanie rozwoju społecznego miast i społeczności terytorialnych a badania socjologiczne (1980). Poza tym – setki artykułów, rozpraw, recenzji. Można by z żalem powiedzieć, że prace te w większości będą w większej mierze materiałem dla historyków niż były dla polityków i planistów próbujących kierować wielkimi procesami rozwoju miast w Polsce.
Wspomnijmy drugi wielki dział pracy prof. Nowakowskiego: wykształcił setki magistrów, dziesiątki doktorów, kilku docentów. Jest członkiem wielu towarzystw, brał udział w wielu kongresach międzynarodowych – słowem, „zwykła” wielka kariera naukowa. Wspólne wszystkim takim karierom naukowym jest to, co bardzo trudno uchwytne – indywidualność twórcza i osobowość stanowiące podstawę rozprawiania się z problemami społecznej rzeczywistości i stosunku do ludzi, z którymi Nowakowski się stykał, współpracował, których uczył, prowadził, którym doradzał i pokazywał drogę. Niepowtarzalny i tylko prof. Nowakowskiemu właściwy jest jego styl odnoszenia się do ludzi i sposób rozprawiania się z podejmowanymi problemami naukowymi.
Profesor Nowakowski wniósł do wiedzy o społeczeństwie polskim wkład ogromny, opisując i wyjaśniając procesy o wielkiej doniosłości dla życia narodu: masowe przesunięcie ludności ze wsi do miast, które na Zachodzie dokonało się w ciągu 80 lat, a w Polsce w ciągu 20. W tym może trzeba także szukać braku stabilności naszego społeczeństwa, zbyt szybkiego zerwania tradycyjnych więzi – zanim jeszcze nowy porządek mógł stworzyć nowe trwałe ramy życia zbiorowego.
Profesor Nowakowski zachował cechy nieśmiałego chłopca wiejskiego, który nie narzuca się i nie czyni szumu wokół swoich prac, gdyż praca chłopa na roli też odbywa się bez reklamy i wrzawy, a jest podstawą życia narodu. Może jednak któryś z uczniów podsumuje jego prace i wydobędzie z nich to, co stanowi istotny wkład w wyjaśnienie procesów zachodzących w Polsce od czasów, gdy wojna i okupacja rozbiły przedwojenne społeczeństwo?
Zmarł prof. Nowakowski, uczony, który wywarł istotny wpływ na rozwój socjologii w Polsce, stworzył szeroki prąd socjologicznych badań nad miastem i procesami urbanizacji, a ponadto pracował twórczo w innych działach badań społecznych. Szerszej publiczności czytającej znany jest przede wszystkim ze swoich publikacji, dotyczących Ziem Zachodnich: Adaptacja ludności na Śląsku Opolskim (1957), Przeobrażenia społeczne wsi opolskiej (1960) oraz prac poświęconych Warszawie i innym miastom polskim.
Charakteryzując ogólnie dorobek naukowy prof. Nowakowskiego, trzeba podkreślić, że był on uczonym bacznie obserwującym swoją epokę. Należał do tego pokolenia socjologów polskich, którzy w okres dojrzałości życiowej i intelektualnej weszli w czasie wojny i okupacji, a po 1945 roku organizowali badania naukowe i ich kariery zawodowe przebiegały w ramach tworzącego się ustroju. Stąd ten tworzący się, wielki eksperyment budowania od podstaw nowego ustroju, przemawiający z wielką siłą do socjologicznej wyobraźni, fascynował z czysto poznawczego punktu widzenia. Oto bowiem na ich oczach milionowe narody, z różnych pobudek i pod działaniem różnych sił, wchodziły na drogę przebudowy swoich struktur, swoich podstaw gospodarczych i swoich systemów wartości. Kiedyś historycy nauk społecznych dokonają drobiazgowej analizy tych zjawisk i procesów, zbadają stan ówczesnej świadomości, ówczesne problemy i rozterki, ale dzisiaj mogę stwierdzić, że w motywacjach tego powojennego pokolenia socjologów, do którego należał także urodzony w 1912 roku Stefan Nowakowski, poczucie obywatelskiego obowiązku łączyło się także z poczuciem intelektualnego zobowiązania, że ich zadaniem jest przedstawić opis tej wielkiej przemiany i wyjaśnienie jej poszczególnych przebiegów.
Stefan Nowakowski zajął się problemami, które wydawały mu się zasadnie bardzo ważne. Jeszcze przed uzyskaniem doktoratu związany z prof. Stanisławem Ossowskim wraz z nim podejmuje badania na ziemiach odzyskanych. Dla socjologów było bowiem oczywiste, że przesunięcie milionów ludzi z województw wschodnich na te ziemie, i milionów ludzi z przeludnionych obszarów Polski Centralnej i Małopolski, musi zmienić charakter narodu, a zatem logiczne wydało się pytanie, jak ten proces przemiany będzie przebiegał i jak będzie się przejawiał w codziennym życiu. Na Ziemiach Zachodnich żyjąca tam od tysiąclecia ludność polska, przemianowana na „Autochtonów”, zetknęła się z przesiedleńcami zza Buga, reemigrantami z Francji, osadnikami z Polski Centralnej, robotnikami przymusowymi, którzy po upadku Niemiec pozostali w swoich zakładach pracy i innymi kategoriami nowych mieszkańców. Zaczęły się bolesne procesy przystosowań, powolnej integracji, tworzenie się nowych rodzajów społeczności lokalnych, powoli narastało poczucie jedności z całym krajem. Stefan Nowakowski należy do socjologów badających te zjawiska i dokumentujących ich przebieg. Dzieciństwo spędzone na wsi ułatwia mu dostrzeganie tej głębszej warstwy znaczeniowej zachowań obserwowanych społeczności, a szczególna wrażliwość serca, współczucie i gotowość niesienia pomocy bliźnim, które go charakteryzowały całe życie, były także czynnikami doniosłymi w uzyskaniu wglądu w istotne przejawy spraw badanych ludzi. Te cechy charakteru przejawiały się w całej działalności naukowej Stefana Nowakowskiego: w jego pracach nie ma chłodu logicznego wywodu, zjawiska badane nie są tylko „obiektami” rzeczywistości, a jest jakieś „ciepło” zrozumienia, wytłumaczenia, wydobycia ludzkich aspektów i pokazanie więcej dramatów ludzkich niż systemów społecznych.
Profesor rozumiał także, że drugim doniosłym procesem, przekształcającym naród, jest urbanizacja. Przejście milionów ludzi ze wsi do miast, z rolnictwa do zajęć miejskich, głównie w przemyśle, to wielki tygiel przetapiania tej ludności i nadawania jej nowych form życia. Oczywiście zauważa proces „ruralizacji miast”, gdy po wojnie zniszczone i opustoszałe miasta zasiedla i ożywia ludność wiejska, ale stopniowo tu także tworzą się nowe społeczności miejskie, nowy styl życia, nowa mentalność. Jego książka pt. Narodziny miasta (1967) przedstawia powstanie i rozwój społeczności Kędzierzyna. Bada tworzenie się społeczności miejskich na tle przekształceń struktury całego społeczeństwa, tendencji równościowych, analizuje także te procesy zachodzące we wsiach. Przede wszystkim jednak badania miast łączy z badaniami uprzemysłowienia kraju, gdyż przemysł staje się od czasu planu sześcioletniego głównym czynnikiem miastotwórczym. Długa jest lista jego prac, poświęconych tym zagadnieniom. Ich częściowym zebraniem i zsyntetyzowaniem jest książka Socjologiczne problemy miasta polskiego (1964).
Szczególnie trzeba podkreślić prace Nowakowskiego, poświęcone rodzinnej Warszawie. W 1969 roku ukazuje się tom studiów pod jego redakcją pt. Warszawa. Socjologiczne problemy stolic i aglomeracji. Interesowała go tutaj także sprawa tworzenia się nowej społeczności warszawskiej. Społecznym problemom Warszawy jest poświęcona także druga praca zbiorowa pt. Jaka jesteś Warszawo? (1972). Zajmując się zagadnieniami urbanizacji i uprzemysłowienia, prof. Nowakowski nie uniknął także problemów planowego kształtowania przestrzeni miast, struktur społecznych i podstaw gospodarczych. Kierowany przez niego Zakład Socjologii Miasta w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, zorganizował w 1978 roku konferencję na temat: „Socjologia a planowanie społecznego rozwoju miast i społeczności terytorialnych”. Materiały wygłoszone na tej konferencji zostały opublikowane w 1980 roku.
Z innych prac prof. Nowakowskiego trzeba wymienić jego opracowania biografii wybitnych uczonych, jak Bujaka, Obrębskiego, Chałasińskiego, Bystronia, Znanieckiego i in. Podkreślić chciałbym jego zasługi dla rozwoju pamiętnikarstwa w Polsce. Już w 1953 roku napisał wraz z Julianem Hochfeldem rozprawę pt. Uwagi o wykorzystaniu pamiętników do badań nad świadomością proletariatu. A później, gdy ruch pamiętnikarski w Polsce zaczął się instytucjonalizować, przez szereg lat służył jako przewodniczący Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa. Bibliografia jego prac przekracza 200 pozycji.
Był człowiekiem niesłychanie skromnym, nie zabiegał o stanowiska i zaszczyty. Był uczonym przechodzącym wszystkie szczeble kariery: od asystenta do członka rzeczywistego PAN. Zostały po nim jego dzieła pełne rzetelnej wiedzy i ludzkiego ciepła, promieniującego z jego indywidualności. Zostaje po nim pamięć człowieka dobrego i mądrego, życzliwego przyjaciołom, znajomym, kolegom i wszystkim ludziom potrzebującym pomocy. Odchodząc, zostawił książkę Miasto polskie w okresie powojennym (1988), zbiór prac syntetyzujących wyniki jego badań w różnych okresach, tak, jak były prowadzone i uogólniane. Bez względu na to, co historycy i opinia kiedyś powiedzą o dziejach Polski Ludowej, dzieło prof. Nowakowskiego, rejestrujące i syntetyzujące te dzieje, zachowa znamiona wielkości jego umysłu.