Kazimierz Petrusewicz
Urodzony 23 III 1906 w Mińsku Litewskim. Absolwent Szkoły Morskiej w Tczewie. Studia na USB w Wilnie, asystent w Zakładzie Zoologii (1934), doktorat (1936). Po wojnie na UW: kierownik Katedry Biologii na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi (1951–1961), kierownik Katedry Ewolucjonizmu i Ekologii Zwierząt (1961–1968) oraz Zakładu Ewolucjonizmu i Ekologii Zwierząt w Instytucie Zoologii UW. Profesor UW (1951).
Biolog, ewolucjonista, ekolog, znawca pająków; badania nad teorią gatunków, nad produktywnością biologiczną ekosystemów 1ądowych oraz nad populacjami gryzoni.
Wiceminister w Ministerstwie Aprowizacji i Handlu oraz w Ministerstwie Żeglugi i Handlu Zagranicznego (1945–1949). Kierownik Wydziału Nauki KC (1948–1949) oraz Wydziału Nauki i Szkół Wyższych KC (1949–1952). Współorganizator I Kongresu Nauki Polskiej (1951) oraz powołania PAN.
Członek PAN (1952) , inicjator i kierownik (1956–1977) Zakładu Ekologii PAN oraz innych jednostek PAN; twórca i kierownik (1954–1969) Ośrodka Dokumentacji Ewolucjonizmu PAN.
Zmarł 26 III 1982 w Warszawie.
Podstawowe pojęcia biocenologii, Wilno 1936; Nauka Pawłowa a materializm dialektyczny, Warszawa 1950; General Remarks on the Productivity of Confined Populations, Warszawa 1963.
P. Kohler (red.). Studia nad łysenkizmem w polskiej biologii, Kraków 2013.
Kazimierz Petrusewicz był znaną postacią naszego życia naukowego. Jeden z nielicznych u nas znawców pająków, później zasłużony ekolog i organizator szeroko zakreślonych badań w tej specjalności, czynny i ceniony na arenie międzynarodowej. Przez pewien czas łączył pracę naukową z działalnością polityczną, będąc zaangażowanym komunistą, przekształcającym polską naukę na wzór radziecki. Trwałym dorobkiem pozostaną jednak jego zasługi w zakresie organizowania u nas badań ekologicznych. Na dorobek ten składają się nie tylko jego wartościowe publikacje. Twórczy umysł i talent dydaktyczny prof. Petrusewicza przyciągały zdolnych, dobrze wspominających go uczniów, z których wielu osiągnęło najwyższe stopnie naukowe i kontynuowało jego badania.
Urodził się 23 marca 1906 roku w Mińsku Litewskim. Jego ojciec, Kazimierz Petrusewicz, prawnik o lewicowych poglądach, członek PPS, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, zamieszkał z rodziną w Warszawie. Młody Kazimierz Petrusewicz ukończył tu w 1925 roku prywatne gimnazjum Władysława Giżyckiego. Dalszą edukację rozpoczął w trzyletniej Szkole Morskiej w Tczewie. Po jej ukończeniu przez trzy lata służył na statkach handlowych, odbywając kilka dalekich rejsów, m.in. na Maderę, Azory, Morze Czarne i Morze Czerwone. Później rozpoczął drugie studia w zupełnie innej specjalności: była to biologia na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Kształcił się tu w latach 1931–1933, jednocześnie w miesiącach letnich zaciągając się na statki jako marynarz. Na Uniwersytecie specjalizował się w zoologii u prof. Jana Pruffera, entomologa, kierownika Zakładu Zoologii USB. Jeszcze jako wyróżniający się zdolnościami student został zatrudniony przez prof. Prüffera najpierw na stanowisku zastępcy młodszego asystenta, później (1934), po uzyskaniu magisterium, w charakterze młodszego asystenta. W 1936 roku Petrusewicz otrzymał tytuł doktora na podstawie rozprawy Badania ekologiczne nad krzyżakami Argiopidae na tle fizjografii Wileńszczyzny i aż do wybuchu wojny pracował w Zakładzie Zoologii USB na stanowisku starszego asystenta. Współpracował ze Stacją Wigierską Instytutu im. Nenckiego i z jej ramienia zorganizował dwie (w 1935 i 1936) badawcze wyprawy limnologiczne na wody i bagna Polesia.
W czasie studiów i pracy w Uniwersytecie w Wilnie rozpoczął także działalność polityczną. Od 1931 roku był aktywnym członkiem Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, będącego sekcją Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieży i kierowanego bezpośrednio przez KPP. W latach 1933–1939 był członkiem i sekretarzem inspirowanego przez KPP nielegalnego Związku Lewicy Akademickiej „Front” i członkiem redakcji jego pisma „Poprostu”, gdzie zetknął się m.in. ze Stefanem Jędrychowskim i Jerzym Putramentem. W 1935 roku wstąpił do Komunistycznej Partii Polski. Działalność w niej była powodem dwukrotnego aresztowania go przez polskie władze i oskarżenia – wraz z innymi członkami młodzieżówki komunistycznej – o działanie na szkodę Państwa Polskiego. Uniknął skazania dzięki wstawiennictwu władz USB, a szczególnie staraniom prof. Prüffera.
O działalności Petrusewicza w pierwszych latach II wojny światowej niewiele wiadomo. Od 1941 roku, gdy teren Wileńszczyzny zajęty został przez wojska niemieckie, Petrusewicz walczył w partyzantce radzieckiej (według innej wersji, w Armii Ludowej). Po zakończeniu działań wojennych, w roku 1944 włączył się czynnie w organizowanie nowej, ludowej władzy, w czym niewątpliwie pomogły mu znajomości nawiązane w środowisku komunistów w Wilnie.
Od stycznia do października 1945 roku Petrusewicz, już jako członek PPR, pełnił obowiązki wiceministra (podsekretarza stanu) w Ministerstwie Aprowizacji i Handlu, a od października 1945 do czerwca 1949 pracował w tej samej randze w Ministerstwie Żeglugi i Handlu Zagranicznego (od 1947 Ministerstwo Żeglugi). Pełnił także wysokie funkcje w strukturach Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej jako kierownik Wydziału Nauki KC (1948–1949) i Wydziału Nauki i Szkół Wyższych KC (1949–1952), wchodził także w skład prezydium Komitetu Organizacyjnego mającej powstać Polskiej Akademii Nauk. Na tych stanowiskach wykonywał powierzone mu przez partię zadanie przeobrażenia organizacyjnego i ideologicznego polskiej nauki. Autor licznych artykułów o roli nauki w nowym ustroju, także instrukcji (m.in. określił ramy działania Koła Przyrodników-Marksistów, którego był inspiratorem). Był jednym z głównych organizatorów Pierwszego Kongresu Nauki Polskiej (1951) i powołanej na nim Polskiej Akademii Nauk, z czym wiązała się z likwidacja dawnych struktur kierujących polską nauką, w tym Polskiej Akademii Umiejętności i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Z ówczesnym prezydentem Bolesławem Bierutem ustalał listę pierwszych członków PAN.
W 1951 roku Petrusewicz powrócił do rozpoczętej w młodości i przerwanej na kilkanaście lat działalności naukowej, podejmując pracę nauczyciela akademickiego w Uniwersytecie Warszawskim. Został tu zatrudniony jako profesor nadzwyczajny w Zakładzie, później Katedrze Biologii na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi, a w 1954 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. Katedrą tą kierował do 1961 roku, po czym w latach 1961–1968 kierował Katedrą Ewolucjonizmu i Ekologii Zwierząt. Krótko (1968–1969) kierował Zakładem Ewolucjonizmu i Ekologii Zwierząt w Instytucie Zoologii UW, dwukrotnie, w latach 1961–1963 i 1967–1968 pełnił obowiązki kuratora Katedry Hydrobiologii UW. Na Uniwersytecie Warszawskim wykładał biologię ogólną, ekologię zwierząt lądowych, hydroekologię i ewolucjonizm.
Pełnił także obowiązki w instytutach Polskiej Akademii Nauk. Najbliższym mu był Instytut Ekologii (pierwotnie, w latach 1952–1971, Zakład Ekologii). Przygotowywał jego powstanie i kierował nim w latach 1956–1977. Kierował tu także kolejno Pracownią Badań Populacyjnych (1952–1962), Pracownią Ekologii Populacyjnej (1962–1964), Zakładem Populacji Eksperymentalnych (1964–1967), Zakładem Ekologii Lądowej (1965–1969) i Zakładem Populacji (1969–1977). Jego rola w rozbudowie Instytutu, poszerzeniu i pogłębieniu zakresu działalności, podnoszenia poziomu naukowego i znaczenia w światowej ekologii była decydująca.
Zaangażowany był także w kierowanie kilkoma innymi jednostkami Akademii. Stworzył Ośrodek Dokumentacji Ewolucjonizmu PAN i kierował nim w latach 1954–1969. Przewodniczył Radom Naukowym Zakładu Badania Ssaków PAN i Zakładu Agroekologii PAN, kierował Komisją Ewolucjonizmu i Komitetem Ekologicznym (później Komitet Ekologii), dwukrotnie (1952–1957 i 1962–1968) kierował Wydziałem II PAN jako jego Sekretarz. W 1952 roku został wybrany członkiem korespondentem, a w 1962 – członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk.
Był członkiem wielu innych towarzystw naukowych: Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika (prezes w latach 1952–1959), Amerykańskiego Towarzystwa Ekologicznego, Brytyjskiego Towarzystwa Ekologicznego, Amerykańskiego Towarzystwa Teriologicznego (członek honorowy 1972), Komitetu Ekologii Międzynarodowej Unii Nauk Biologicznych, utworzył Międzynarodową Grupę Roboczą do Badań Drobnych Ssaków (1966). Uczestniczył w organizowaniu kilku międzynarodowych ekologicznych konferencji i sympozjów naukowych. W latach 1946–1949 był prezesem Polskiego Związku Żeglarskiego.
Działalność naukowa Petrusewicza dotyczyła z początku pająków i ich ekologii. Stosunkowo krótki okres, gdy się nimi zajmował, dał jednak kilka ważnych publikacji, pierwszych w naszej arachnologii od czasów Władysława Taczanowskiego i Władysława Kulczyńskiego. W rozprawie doktorskiej, wyżej cytowanej, analizował zależności występowania pająków z określonej rodziny od najważniejszych czynników środowiskowych. Cenne było zestawienie pająków wykazanych do tej pory na terenie Polski (Katalog der echten Spinnen (Araneae) Polens, 1937).
Ale już wtedy zainteresowania naukowe Petrusewicza kierowały się w stronę ogólnych zagadnień ekologii, a więc nauki o stosunkach zachodzących między żywymi organizmami a otaczającym je środowiskiem. Zagadnienia te poruszane dotąd były, jak się wydaje, częściej przez botaników niż zoologów (wątki ekologiczne widać m.in. w pracach z zakresu fizjologii roślin oraz fitosocjologii). Już w rozprawie doktorskiej Petrusewicz analizował grupę pająków pod tym właśnie kątem. Wydana w tym czasie książeczka Podstawowe pojęcia biocenologii (1936) była pierwszą w naszej literaturze naukowej pozycją systematyzującą podstawy wiedzy ekologicznej, istotną rolę odegrał też jego artykuł Próba sprecyzowania niektórych pojęć biocenologicznych (1937).
W połowie lat 50., po rezygnacji z działalności politycznej, prof. Petrusewicz wrócił do pracy naukowej w dziedzinie ekologii. Rozpoczął w tym czasie eksperymenty klatkowe nad zależnością zachowania się osobników w populacji i wpływem na zachowania populacyjne różnych czynników zewnętrznych. Badał w tym celu dynamikę liczebności (rozrodczość, śmiertelność) populacji myszy laboratoryjnych i jej zależność od struktury i organizacji populacji. Później (lata 60.) rozszerzył te eksperymenty na myszy żyjące swobodnie na terenie stacji doświadczalnej w Dziekanowie Leśnym, a wreszcie, kierując większym zespołem współpracowników, badał populację leśnego gryzonia, nornicy rudej, na izolowanej wyspie na jeziorze Bełdany koło Stacji Hydrobiologicznej Instytutu Ekologii w Mikołajkach. Badania te, prowadzone na wyspie przez dziesięć lat, zaowocowały ponad 30 publikacjami, a ich podsumowanie zawarte jest w pracy The Role of Spring, Summer and Autumn Generation in the Productivity of a Free-Living Population of Clethrionomys Glareolus (1969). Cenna też jest praca Petrusewicza dotycząca zająca Dynamics and Production of the Hare Population in Poland (1970), w której udowodnił wysoką śmiertelność występującą u tego gatunku, a stąd konieczność ograniczenia jego eksploatacji. W pracach badawczych z dziedziny ekologii Petrusewicz wszechstronnie podchodził do problemów, co wówczas nie było jeszcze częste: konsekwentnie łączył eksperymenty laboratoryjne z zaplanowanymi szczegółowo obserwacjami w terenie, zawierającymi w sobie także elementy eksperymentu. Badania nad populacjami organizmów z różnych grup systematycznych, nie tylko w warunkach laboratoryjnych, lecz także w warunkach naturalnych, prowadziło nie tylko wielu współpracowników prof. Petrusewicza w Instytucie Ekologii, ale także jego uczniowie w innych ośrodkach naukowych. Często mówiło się o „polskiej szkole ekologicznej” stworzonej przez Petrusewicza.
Aktywnie włączył się w prace Międzynarodowego Programu Biologicznego. Akcja ta miała na celu podjęcie kompleksowych badań nad zagrożeniami ze strony gwałtownego wzrostu ludzkiej populacji przy jednoczesnej degradacji nadmiernie eksploatowanych zasobów środowiska. Na początku lat 60. brał udział w pracach Międzynarodowego Komitetu Organizacyjnego, a także uczestniczył w pierwszym Zgromadzeniu Generalnym omawianego programu (Paryż, 1964), na którym został wybrany jednym z czterech wiceprzewodniczących MPB. W kraju zorganizował Polski Komitet MPB i Centrum Koordynacyjne MPB przy Instytucie Ekologii PAN, którymi kierował, a do współpracy zaprosił około 150 biologów różnych specjalności z 53 placówek naukowych. W roku 1966 zorganizował w Jabłonnie pod Warszawą międzynarodowe sympozjum skupiające uczestników badań nad produktywnością biologiczną ekosystemów lądowych. Sympozjum miało duży wpływ na dalszy rozwój badań nad produktywnością ekosystemów, a tym samym na wzrost zainteresowania zagadnieniami ekologii w Polsce i na świecie. Później Petrusewicz brał udział w przygotowywaniu kilku następnych konferencji i sympozjów w Polsce i za granicą. Cała ta działalność, w której zaangażowani byli także współpracownicy i uczniowie profesora, miała duży wpływ na integrację środowiska polskich ekologów.
Prace w ramach Międzynarodowego Programu Biologicznego prowadzone były w Polsce pod kierunkiem Petrusewicza przez dziesięć lat (1964–1973). Szczególnie cenne naukowo były wyniki przeprowadzonych w ramach Sekcji Ekosystemów Lądowych MPB badań nad drobnymi ssakami, nad ptakami ziarnojadami i nad ekosystemami trawiastymi i polnymi, a także badania prowadzone w Sekcji Ekosystemów Słodkowodnych; wszystkie zaowocowały licznymi publikacjami. Warto odnotować dwie powstałe w tym czasie książki: redagowane przez Petrusewicza Secondary Productivity of Terrestrial Ecosystems (1967), dzieło będące pokłosiem wspomnianego wcześniej sympozjum w Jabłonnie, oraz podręcznik Petrusewicza i Amyana Macfadyena Productivity of Terrestrial Animals. Principles and Methods (1970), oba wysoko ocenione na forum międzynarodowym i często cytowane.
Osobne rozważania poświęcał Petrusewicz teorii gatunku, ważnej w definiowaniu podstaw ekologii. Uznawał, że gatunek jest konkretnie istniejącą całością, trwającą w czasie. Swoje przemyślenia, uzupełnione dorobkiem swoich uczniów w zakresie zjawisk zachodzących w populacjach, zawarł w książce Osobnik, populacja, gatunek (1978).
Należy wreszcie wspomnieć o działalności prof. Petrusewicza w zakresie krzewienia tak zwanej „nowej biologii”. Jako wpływowy członek władz PZPR i prezes Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika miał on możliwość aktywnego propagowania ewolucjonizmu w wersji miczurinowsko-łysenkowskiej, która wkroczyła do naszej nauki po słynnej moskiewskiej sesji Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych im. Lenina z przełomu lipca i sierpnia 1948 roku. Sam Petrusewicz nazwał tę akcję „walką ideologiczną w biologii”, i rzeczywiście, wykraczała ona daleko poza zwykłą, prowadzoną przez badaczy dyskusję opartą na analizie naukowo zbadanych materiałów. Nie miejsce tu na szczegółową analizę tego wydarzenia, omówionego ostatnio szczegółowo w innym miejscu1, o kilku faktach należy jednak wspomnieć.
Petrusewicz włączył się od razu w propagowanie „nowej biologii” i „twórczego darwinizmu”. Pisał na ten temat artykuły w czasopismach przyrodniczych („Wszechświat”, „Kosmos”), ale także w „Trybunie Ludu”. Był jednym z głównych organizatorów i aktywnych uczestników Konferencji Agrobiologów, Biologów i Medyków w Kuźnicach (27 XII 1950 – 6 I 1951), Kursu Biologii w Dziwnowie (7 VII – 7 VIII 1952) i Konferencji Młodej Kadry Biologów w Kortowie (18 VIII – 28 VIII 1953), mających za zadanie krzewienie teorii Łysenki i walkę z wstecznym „weissmanizmem-morganizmem”. Uczestniczył także jako główny dyskutant w wielu mniejszych konferencjach i zebraniach poświęconych różnym aspektom „nowej biologii”. Na kolejnej, i ostatniej już tego typu Konferencji Biologów w Kortowie (17 VIII – 25 VIII 1955) Petrusewicz uznał nieskuteczność stosowanych metod narzucania nowych poglądów („dogmatyzm, komenderowanie i deklaratywność oraz zbyt mała aktywność i bojowość organizatorów nauki w walce o nową biologię”), chociaż nie do końca wycofał się z uznania ich za prawdziwe.
Przez dłuższy czas prof. Petrusewicz kierował nie tylko katedrą na Uniwersytecie i Instytutem Ekologii, lecz także Ośrodkiem Dokumentacji Ewolucjonizmu PAN, w którym zgromadził cenną bibliotekę i dokumentację percepcji teorii ewolucji w naszym kraju. Zainicjował wydawanie przez Ośrodek serii wydawniczych „Wypisy z ewolucjonizmu”, „Problemy ewolucjonizmu” i „Biblioteka Klasyków Biologii”. W ramach tej ostatniej wyszły – po raz pierwszy w języku polskim – Filozofia zoologii Jeana Lamarcka (1960) i Zasady morfologii ogólnej organizmów Ernesta Haeckla (1960), oraz osiem tomów dzieł Darwina, w tym tłumaczone po raz pierwszy Skutki krzyżowania i samozapłodnienia w świecie roślin (1959). Po zlikwidowaniu Ośrodka jego majątek przekazano Instytutowi Filozofii i Socjologii PAN. Profesor Czesław Nowiński, nowy opiekun zbiorów, kontynuował w lokalu Ośrodka w Pałacu Staszica seminaria z ewolucjonizmu, aż do nieszczęśliwego pożaru w 1974 roku, który zniszczył zgromadzone tam materiały.
Profesor Kazimierz Petrusewicz zmarł 26 marca 1982 roku w Warszawie i pochowany został na cmentarzu komunalnym na Powązkach.
1Studia nad łysenkizmem w polskiej biologii, red. P. Köhler, Kraków 2013.