Wilamowianie i ich stroje. Dokumentacja językowego i kulturowego dziedzictwa Wilamowic

Strój, obok języka wymysiöeryś, jest najważniejszym wyróżnikiem kulturowej odrębności Wilamowian. Wilamowice – położone na południu Polski miasteczko, zostało założone jeszcze w średniowieczu przez germańskich osadników. Ich potomkowie zajmowali się tkactwem, a także odbywali podróże kupieckie do odległych zakątków Europy. Przywozili z nich m.in. materiały, wzory i krawieckie pomysły, które wzbogacały lokalne stroje, czyniąc z nich nie tylko ważny element budujący wilamowską tożsamość, ale i przedmiot zainteresowania polskich oraz niemieckich badaczy i propagandzistów. W pierwszych latach po II wojnie światowej strój wilamowski był tępiony, a noszące go osoby poddawane represjom. W PRL-u starano się go sprowadzić do roli kostiumu scenicznego, co po części się udało. Dziś lokalni aktywiści i badacze podejmują starania, by przywrócić wiedzę o wilamowskich strojach, uchronić przed zniszczeniem ich stare elementy, ale tworzyć też nowe z dostępnych współcześnie materiałów.

W niniejszej książce autorzy starają się opisywać te różne procesy, przedstawić ich najważniejszych aktorów oraz społeczną recepcję ich działań. Zgodnie z tytułem „Wilamowianie i ich stroje” jest publikacją o relacji człowieka ze strojem, człowieka z rzeczą. Zarówno materialna, jak i antropologiczna sfera tej relacji, znalazły miejsce w analizach okraszonych bogatym materiałem ilustracyjnym. Autorzy tomu to badacze reprezentujący różne podejścia metodologiczne. Wśród nich szczególne miejsce zajęli naukowcy z Wilamowic będący jednocześnie użytkownikami stroju. Stworzyli oni nowy sposób opisu tego elementu kultury.

******

Vilamovians and their clothing

Aside from their language, Wymysiöeryś, clothing is the main feature of cultural distinctiveness for the inhabitants of Wilamowice, a small town in southern Poland. It was founded in the Middle Ages by Germanic settlers, whose descendants practiced weaving but also traveled as merchants to remote parts of Europe. From their journeys were brought fabrics, patterns and sartorial ideas that enriched local attire, which in consequence became not only an important element constituting Vilamovian identity, but also a subject of interest for Polish and German researchers and political activists. In the years following the World War 2 Vilamovian clothing was eradicated and its users were repressed. During communist rule in Poland there was an attempt to reduce it to a stage costume, and these efforts were partially successful. Today, local activists and researchers endeavor to restore knowledge of Vilamovian apparel, protect their old garments from destruction, but also to create the new ones from contemporary accessible materials.

The authors describe these processes and present the crucial actors involved as well as the social responses to their actions. As the title suggests, “Vilamovians and their clothing” is a book about the relation between people and clothing, between human beings and things. The analysis of this relation, encompassing both the material and the anthropological sphere, is accompanied by a wealth of illustrations. Among the authors of the publication, researchers representing different methodological perspectives, a special place is held by researchers from Wilamowice. As users themselves of the traditional clothing, they have created a new way of describing this element of culture.

Monografia jest efektem współpracy wielu osób i instytucji, nie byłoby jednak możliwe jej powstanie, gdyby nie lokalni pasjonaci, a zarazem specjaliści i znawcy tematyki – Tymoteusz Król i Justyna Majerska-Sznajder. To od ich pasji i zainteresowania własnym dziedzictwem rozpoczął się trwający od dobrych kilkunastu lat swoisty "festiwal wilamowski" – badanie, dokumentowanie i realizowanie wielu działań edukacyjno-animacyjnych. [...] W zakresie dokumentowania stroju wilamowskiego i tworzenia kolekcji muzealnych niezaprzeczalnie zasługi posiada bielska etnografka i muzealniczka Elżbieta Teresa Filip – znawczyni tematyki strojów z pogranicza małopolsko-śląskiego, która w Muzeum Historycznym w Bielsku-Białej z wielkim pietyzmem utworzyła reprezentatywną kolekcję strojów wilamowskich, poszerzając ją o liczne źródła archiwalne i terenowe. Te trzy osoby to znawcy tematyki, a także autorzy rozdziałów zamieszczonych w monografii. Teksty ich autorstwa są poparte rzetelną wiedzą zebraną w toku wieloletnich badań, a sposób opisywania przez nich poszczególnych elementów strojów jest niezwykle rzetelny, a wręcz drobiazgowy. W monografii pojawia się także głos naukowców "z zewnątrz", którzy byli zaangażowani w realizację wieloletniego projektu dokumentującego dziedzictwo Wilamowic.
Z recenzji dr hab. Anny Weroniki Brzezińskiej, prof. UAM

Jest to opracowanie, w którym szanuje się autorytety, sięga po teksty muzealników, słucha i dodaje swoje, bardzo istotne, zaktualizowane zdanie. Książka, która łączy pokolenia, uwzględniając głos wielu osób o odmiennym spojrzeniu na strój. Szanuje wiedzę już zastaną, nie boi się krytykować, polemizować, wnosząc nowe wartości. Jest o ludziach, ale również dla ludzi.
Z recenzji Alicji Woźniak, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi

Przedstawiona do recenzji publikacja dotyczy historycznych i współcześnie noszonych strojów ludowych z Wilamowic. Stanowi ona kolejne opracowanie stroju wilamowskiego, ale na pewno najbardziej rzetelne i przygotowane w sposób drobiazgowy z wykorzystaniem bardzo bogatej ikonografii oraz z pogłębionym komentarzem etnologicznym. Napisana została przez znawców, kolekcjonerów, a także użytkowników tego stroju, czujących z nim emocjonalny związek, na podstawie wieloletnich badań terenowych, kwerend archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych. Wszystko to sprawiło, że autorom udało się w wyczerpujący sposób opisać ten bardzo rozbudowany, składający się z różnych zestawów i podlegający nieustannym zmianom strój regionalny.
Z recenzji dr hab. Marioli Tymochowicz, UMCS

Tymoteusz Król – od 2018 roku doktorant w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, od 2012 roku członek Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego we Wrocławiu.